fbpx
deMens.nu

De droom van de rede maakt monsters

Jullie verwachten iets over corona, maar de lassitude waarover premier Wilmès het had, houdt mij in een greep. Jullie weten natuurlijk dat 8 mei 1945 de dag van de capitulatie van nazi-Duitsland is. Dat regime heeft in de loop van die oorlog het grootste deel van de Europese joden vermoord en zou, mocht het de USSR hebben kunnen verslaan, in het Oosten een politieke orde gebaseerd op biologische hiërarchie hebben geïnstalleerd.

Freddy Mortier

We zien de nazi’s vaak als gemoderniseerde romantici, dwepers met de ongerepte natuur en zeloten van de band tussen bloed en bodem. Maar de manier waarop de SS dacht, moet in het bijzonder ons, humanisten, schrik inboezemen. De SS, met zijn idee van de gewelddadige (her)maakbaarheid van mens en maatschappij, is wel degelijk een mogelijkheid van de Verlichting. Leningrad gingen ze uithongeren, hele bevolkingsgroepen en etnieën verplaatsen of uitroeien, dictaturen voor raciale hygiëne installeren, de permanente surveillantie realiseren – kortom, mens en natuur onderwerpen aan een racistische technocratie.

Maar de manier waarop de SS dacht, moet in het bijzonder ons, humanisten, schrik inboezemen

“De droom van de rede baart monsters”. Na jaren studie van de motieven van de daders, die je “begrijpelijk” kunt maken, blijf je zitten met de onvoorstelbaarheid, het bijna bordkartonnen irrealisme, van de misdaden die zij op hun geweten hebben. Je voorstellen dat ideeën sterk genoeg zijn om 34000 weerloze vrouwen, kinderen en mannen in één beweging te vermoorden, zoals in Babi Jar is gebeurd. In totaal anderhalf miljoen mensen van nabij te laten executeren, of zoals in de Reinhardt-kampen meerdere shifts treinen vol joden per dag in gaskamers te loodsen en te vermoorden. Hen in vrachtwagens te vergassen met de uitlaat van de motor en rechtstreeks naar een massagraf voeren. Zoveel en zolang lijken verbranden van vergaste joden dat een schoorsteen van de verbrandingsovens in Birkenau barst.

Maakbaarheid van mens en maatschappij, jawel, maar wie humaniteit wil bewaren zal altijd ook door de ogen en met de angst van de slachtoffers moeten kijken

Ik kan maar niet wennen aan het beeld van de totale verschrikking die die mensen in hun laatste levensmomenten moet hebben bevangen. Hannah Arendt, in haar boek over het Eichmann-proces, schreef zoveel als dat die misdaden zo enorm waren, dat zij vragen rond schuld en intentie en verantwoordelijkheid en andere moralistische akkefietjes secundair maken en men er alleen de primitieve reactie van het offer kan tegenover stellen – het slachten van de misdadiger. Eichmann vertegenwoordigde volgens haar dan wel de banaliteit van het kwaad, maar hij werd terecht gehangen. Maakbaarheid van mens en maatschappij, jawel, maar wie humaniteit wil bewaren zal altijd ook door de ogen en met de angst van de slachtoffers moeten kijken. Dat is één van de lessen van 8 mei.

Freddy Mortier
Hoogleraar ethiek Universiteit Gent
Voorzitter deMens.nu

Lees ook de opinie in De Morgen (enkel voor abonnees)

Foto’s © shutterstock