Nieuws

Het internet heeft ervoor gezorgd dat informatie een gemeengoed werd. Informatie is van en voor iedereen (met een internetconnectie). Maar wat houdt “informatie” eigenlijk in? Volgens de Van Dale: 1. inlichting, gegevens ; 2. elk gegeven dat door een computer kan worden gelezen. Nergens wordt vermeld dat informatie ook correct moet zijn. Het internet loopt dan ook over van het “fake news”. Een term die ironisch genoeg gelanceerd is door een president die vooral bekend is voor zijn onbeschaamde leugens en onlangs nog suggereerde dat een coronabesmetting verholpen kan worden door het injecteren van ontsmettingsmiddel. In onzekere tijden als deze, kan waarheidsgetrouwe informatie dus van levensbelang zijn. Daarom dat ik het opportuun vond om hieraan een bescheiden post te wijden.

Tom Demarest

Waarheid
In de eerste plaats kunnen we ons afvragen: wat is waarheid? Om dit te onderzoeken kunnen we even de filosofische weg bewandelen.
Volgens het postmodernisme is waarheid relatief, slechts een kwestie van perspectief. M.a.w. iedereen heeft een gelijkwaardige waarheid, maar dé absolute waarheid is een illusie. Een alerte lezer zal meteen opmerken dat dit eigenlijk een paradox is, want het postmodernisme ontkracht hiermee zijn eigen bewering.
Tevens is deze filosofie gevaarlijk, want ze veegt bepaalde basisnormen en -waarden resoluut van tafel. Denk hier bvb aan een verkrachter voor wie een “nee” eigenlijk “ja” betekent. In de ogen van de dader heeft het slachtoffer er dus zelf om gevraagd. Van misdaad kan geen sprake zijn, mits de beleving van het slachtoffer evenveel (of even weinig) waard is als die van de dader. Laten we dus in het algemeen belang van de menselijkheid aannemen dat er wél een objectieve en absolute waarheid bestaat, ook al heeft niemand er een pacht op. “Croyez ceux qui cherchent la vérité, doutez de ceux qui la trouvent.” (André Gide).
Ook Multatuli denkt er het zijne van. “Misschien is niets geheel waar, en zelfs dát niet” (zo luidt Idee 1 uit zijn zeven bundels “Ideën”). Deze opvatting ligt misschien op het eerste zicht in het verlengde van de paradoxale miskleun van het postmodernisme, maar Multatuli doelt hier eigenlijk op de onvoorwaardelijke en systematische twijfel die de kern uitmaakt van het vrijdenken. M.a.w. een open geest maar met een kritische filter.
Bij een online zoektocht naar de waarheid (of wat in de buurt komt ervan), kan het handig zijn om uitgerust te zijn met enkele tools om de verkregen informatie aan te toetsen.

Kenmerken van fake news

Hieronder enkele kenmerken van fake news:

1. Spellingsfouten
Spellingsfouten, zeker in een headline, zouden al meteen een red flag moeten zijn. Uiteraard is ook de mainstream media onderhevig aan spellingsfouten – nobody’s perfect – maar als je een kemel van een fout ontwaart in de titel, kun je ervan uitgaan dat er van een eindredactie geen sprake is. Zelf veegt de auteur zijn (ik heb voor het leesgemak mij beperkt tot mannelijke persoonlijke voornaamwoorden, niet vanuit seksistische neigingen, want meestal bevindt het betreffende onderwerp zich in een niet al te positieve context) voeten aan elke vorm van esthetische waarde en lopen grammaticale fouten de ware motieven van zijn tekst niet meteen in de weg.

2. Hysterische toon
Fake news maakt gretig gebruik van dramatiserend beeldmateriaal. Foto’s die eigenlijk niet in relatie staan met de inhoud (bvb. een brandend bos bij een tekst over de gevaren van 5G) of gephotoshopte horrortaferelen die beter dienst zouden doen als affiches voor low budget science fictionfilms. Dergelijke beelden worden gebruikt in functie van de shock value en om de aandacht af te leiden van het gebrek aan onderbouwde feiten (zie ook: riooljournalistiek). Ook overmatig gebruik van leestekens (vooral uitroeptekens dan) en hoofdletters dragen bij tot de hysterische toon van het artikel en willen vooral de emoties van de lezer beroeren. “Five exclamation marks, the sure sign of an insane mind.” (Terry Pratchett).

3. Fictieve of geen bronvermeldingen
Fake news maakt vaak gebruik van fictieve bronnen, als er al bronnen vermeld worden. In het laatste geval is het zeker geen overbodige luxe om deze eens te googelen om na te gaan of ze bestaan en – indien wel – of de informatie in kwestie niet uit de context gehaald is. De meest doortrapte fake news-berichten maken immers graag gebruik van halve waarheden om van daaruit sprongen te maken naar bij het haar gegrepen fictie.

4. Het ontbreken van een auteur
Het is de journalistieke regel om bij een artikel de naam van de auteur te vermelden. Bij fake news ontbreekt dit meestal, omdat de auteur niet geassocieerd wil worden met zijn tekst. Dat kan verschillende redenen hebben. Ofwel staat de auteur niet achter zijn tekst, ofwel wil hij gerechtelijke vervolging vermijden (of beide).
Bij gebrek aan een auteursnaam kan je de website eens googelen. Als die bekendstaat voor misinformatie (of andere dubieuze motivaties) zal Google je daarvan vast op de hoogte stellen.

5. De auteur is een complotist
Wordt er toch een naam vermeld, dan kan je de auteurs betrouwbaarheid controleren door deze in te typen in Google en de resultaten te bekijken. Indien deze bekend is voor zijn bedenkelijke uitlatingen, dan zullen al de eerste hits hem ongetwijfeld verraden. Check bvb. David Icke of Janet Ossebaard eens. Voor dergelijke complotisten is deze tijd uiteraard één lange natte droom. Geef een gek een computer en hij wordt besmettelijk.

6. Advertenties
Eens te meer geldt hier de regel: follow the money. Fake news kan twee doeleinden hebben: de publieke opinie beïnvloeden (bvb voor politieke doeleinden) of clickbait om bezoekers te genereren. Een website die bulk staat van advertenties is sowieso al verdacht en dient best vermeden te worden.

7. Geen berichtgeving door andere media
Gaat het om een sensationeel of alarmerend nieuwsfeit dat andere nieuwsmedia op raadselachtige wijze ontgaan is? Kopieer en plak de titel in de zoekmachine, samen met “hoax” of “fact check”. De links die verschijnen zullen ongetwijfeld de ware aard van het beestje onthullen.

8. Zekerheden
De auteur van fake news is meestal zeker van zijn stuk. Hij wéét dat het zus of zo is en baseert deze kennis op “gezond boerenverstand”. Terwijl een wetenschappelijk onderbouwd stuk rekening houdt met een foutenmarge en daar ook eerlijk voor uitkomt. Zelfs al is er een wetenschappelijke consensus over de resultaten van een onderzoek, de gouden standaard impliceert nog steeds dat er een kleine kans op een fout is (al is het 1 op een miljoen). Zoals reeds gezegd, niemand heeft een pacht op de waarheid, maar we proberen wel zo dicht mogelijk in de buurt te komen ervan. Een wetenschapper is dan ook meestal iets bescheidener in de teneur van zijn conclusies, dan de zelfverklaarde expert die trots alle wetenschappelijke bevindingen fileert met zijn “gezond boerenverstand”. “The problem with the world is that the intelligent people are full of doubts, while the stupid ones are full of confidence.” (Charles Bukowski).

Andere soorten fake news
Scam
Er is nog een soort fake news, dat gebruik maakt van een 1 – 1 relatie, m.n. scamberichten. Dat kunnen gerichte e-mails, sms’en of telefoongesprekken zijn.

Voorbeelden hiervan zijn:
• De zogenaamde phishing berichten: de bank of online betalingsdienst (zoals Paypal) zal herstructureren en je persoonlijke gegevens moeten even geverifieerd worden, of je bankkaart werd zogezegd geblokkeerd en zal opnieuw geactiveerd moeten worden.
• Berichtgeving van een wedstrijd die je gewonnen hebt (en dat zonder deelgenomen te hebben!).
• Een contact betreffende het kapitaal van een overleden rijke buitenlander zonder nazaten.

Belangrijkste kenmerken:
• Meestal ook erbarmelijke spelling, al worden de oplichters met de dag geletterder;
• Er wordt naar persoonlijke gegevens gevraagd (een bankrekening of zelfs – in geval van phishing – je bankcode of paswoord);
• Verdachte links (als je een link moet volgen om je gegevens door te geven, kan je er van uitgaan dat deze niet door je bank gestuurd is).

Satire
Niet alle fake news betekent automatisch bad news. Bij satire, humoristische fake news, neemt de auteur zichzelf noch de inhoud van zijn artikel serieus. Het is louter als amusement bedoeld en/of om bepaalde politieke of maatschappelijke topics aan de kaak te stellen. (vb. The Onion, De Speld, De Raaskalderij, De Rechtzetting,…). Helaas zien sommige lezers het onderscheid niet. The joke is on them…

Gevaren
Het gevaar bij scam-berichten is evident (a fool and his money are easily parted).

Een bank zal nooit je persoonlijke code opvragen. Bij de rijke overleden buitenlander vraagt zijn “vertegenwoordiger” of “boekhouder” telkens een klein bedrag om het kapitaal (waarvan een percent aan jou beloofd) te kunnen overmaken op jouw rekening. Op het einde van de rit lopen die kleine bedragen op; het kapitaal waarvan sprake bestaat uiteraard niet.
Complottheorieën zijn hardnekkig, omdat ze moeilijk te onderdrukken zijn. Debunking (ontmaskeren) is meestal onbegonnen werk en verloren moeite. Onderbouwde argumenten hebben op de aanhangers hetzelfde effect als water op een eend (zie ook besluit). Bij censuur op sociale media (Facebook heeft bvb David Icke onlangs verbannen) wordt een ziejewel-reactie gecreëerd bij de aanhangers. De mainstream media is er zogezegd om het publiek te brainwashen en klokkenluiders die het beleid openlijk in vraag stellen of ontdekken dat we bedot worden, worden monddood gemaakt. Censuur kan dus het omgekeerde van het gewenste effect veroorzaken.

Op zich ziet zo’n complottheorie er op computerscherm niet gevaarlijk uit, maar radicale adepten kunnen zich ook op trieste wijze laten gelden buiten de online discussiefora. Denk maar aan de Pizzagate complottheorie tijdens de presidentsverkiezing in de VS van 2016 (een ontkrachte samenzweringstheorie waarbij hooggeplaatste functionarissen in verband werden gebracht met mensenhandel en pedofilienetwerken), met talloze doodsbedreigingen als gevolg (er werd zelfs een schot gelost in een restaurant dat zou betrokken zijn).
Ook de 5G-complotten hebben gevolgen die buiten de digitale wereld treden. 5G-masten worden in brand gestoken, waardoor niet alleen materiële schade geleden wordt, maar ook het bereiken van de hulpdiensten in het gedrang komt.

Daarnaast zijn er nog de klimaatontkenners, die uiteraard allesbehalve een steentje bijdragen aan de heersende problematiek. Dan heb je nog de flat earthers (geen satire!) die eigenlijk vooral voor vermaak zorgen en niet onmiddellijk een gevaar betekenen (zie ook de documentaire “Behind the Curve” op Netflix, een aanrader!). Alhoewel, nog niet zo lang geleden vond een vertegenwoordiger van de Flat Earth Society (FES) een gewisse dood toen die wou bewijzen dat de aarde plat is. Hij schoot zichzelf af met een zelfgebouwde raket om een beter zicht te krijgen op de hemisfeer van de aarde, maar ging uiteindelijk tegen de … vlakte. Er wordt beweerd dat de stuntman in kwestie eigenlijk vooral subsidies zocht (en vond bij de FES) voor de constructie van zijn raket…
De Darwin Award gaat toch naar de anti-vaccinatiebeweging. Helaas vormen deze anti-vaxxers niet alleen een gevaar voor hun eigen nageslacht, maar kunnen ze ook overwonnen epidemieën terug doen opflakkeren. Men zou denken dat de huidige coronacrisis hen de wind uit de zeilen neemt… Niet dus, integendeel!

Besluit
Op het internet gelden dezelfde regels als in het dagelijkse leven, nl. geloof niet alles wat je leest, hoort of ziet (zie ook: deepfake*). Zelfs je eigen zintuigen en geheugen zijn niet altijd betrouwbaar, maar dat is nog een ander verhaal. De kerk heeft de Ongelovige Thomas verketterd, maar eigenlijk was zijn houding een correcte manier van omgaan met informatie. Eerst zien, dan geloven (en dan nog…). Voor de aanhangers van complottheorieën, zijn net diegenen die niet meegaan in hun verhalen, de naïevelingen, de “sheeple” en zelf zijn zij de Ongelovige Thomassen die niet vallen voor de leugens van de regering en de media.
Mijn persoonlijke gouden leuze is “Nullius in verba” (letterlijk vertaald: niets of niemand in het woord). De betekenis hierachter kan dus zowel duiden op “Ni dieu, ni maître” als “Accepteer niemands woord als de waarheid.”
Denk voor jezelf en blijf kritisch.

Tom Demarest

* Deepfake is een nieuwe trend in het manipuleren van realistische videobeelden. Een eerste bekend voorbeeld was een filmpje van enkele belangrijke politieke figuren die Imagine van John Lennon zongen. Nooit gebeurd, maar het ziet er levensecht uit. (YouTube: deepfake imagine song)

Bronnen:
De Ongelovige Thomas heeft een punt – Maarten Boudry en Johan Braeckman
Ideën – Multatuli
www.sikkom.nl/het-gevaar-van-nepnieuws-en-hoe-ontrafel-je-dat-volg-dit-stappenplan
www.mediawijsheid.nl/nepnieuws
decorrespondent.nl/7938/de-zaak-pizzagate-of-hoe-nepnieuws-en-complottheorieen-hun-weg-vinden-naar-een-breed-publiek
www.allaboutphilosophy.org/dutch/postmodernisme.htm
www.vrt.be/vrtnws/nl/2020/04/19/zendmast-pelt
www.nytimes.com/2020/02/23/us/mad-mike-hughes-dead.html

Foto’s © Shutterstock