Nieuws

Inspiratie voor de lessen niet-confessionele zedenleer

Verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr1, in het kader van het dossier ‘Rituelen‘. Meer ‘Doordacht’ hier.

Bert Goossens en Christophe Van Waerebeke

Gezegd

“Na de ervaringen van de mystici van Oost en West te hebben nabeleefd en na de rituelen van verschillende godsdiensten te hebben meegemaakt, kan niets in mij de vernietiging van religieuze instellingen wensen. Wel wens ik hun zuivering, verinnerlijking en verdieping. Juist datzelfde wens ik voor het atheïsme door de oproep tot het uitbouwen van de essentiële componenten van een atheïstische spiritualiteit: intellectuele wereldbeelden, affectieve meditatietechnieken en rituele vormgevingen. Ik roep de volgende generaties atheïsten op deze opdracht op zich te nemen.” – Leo Apostel, Belgische filosoof en vrijmetselaar.

“In een ritueel blijkt de wereld zoals geleefd en de wereld zoals verbeeld, door de tussenkomst van een eenvoudige reeks symbolische vormen, versmolten te zijn tot dezelfde wereld.” – Clifford Geertz, Amerikaanse cultureel antropoloog.

“Elke dag zouden we minstens één liedje moeten horen, een goed gedicht lezen, een prachtig schilderij zien en, indien mogelijk, een paar verstandige dingen zeggen.” – Johann Wolfgang von Goethe, Duitse wetenschapper, schrijver en staatsman.

Corona en rituelen

Tijdens deze bijzondere coronatijden ontstaan er verschillende rituelen van solidariteit: het applaudisseren voor de zorgverleners, het uithangen van een wit laken, het schrijven van een zorgbrief, het branden van een kaarsje …

Ook de vrijzinnig humanistische gemeenschap heeft op creatieve wijze zingeving aangereikt: van een digitaal platform voor morele ondersteuning zoals Woorden van troost tot een virtueel ritueel dat aanzet tot reflectie en solidariteit zoals Feest in je kot!

Rituelen kunnen ook helpen bij de exit uit de lockdown. In Nederland bijvoorbeeld reiken Arkade en het Humanistisch Verbond een stappenplan aan om tot een eigen openingsritueel te komen bij de terugkeer van de leerlingen naar de scholen na een lockdownperiode.

Lees ook: Van een roze wolk naar een betere wereld, opiniestuk van Bert Goossens op deMens.nu.

Overgangsrituelen

Overgangsrituelen zijn een universeel gegeven en vertonen telkens eenzelfde structuur. Kan je zeggen welke? Kan je er zelf een invulling aan geven? Denk misschien aan je eigen lentefeest. Weet ook dat de afzonderlijke fases volgende benamingen kunnen meekrijgen: separatiefase, transitiefase en re-integratiefase.

Separatiefase: Ook wel depersonalisering genoemd. De gevierde wordt van alle persoonlijke kenmerken (kwaliteiten en verdiensten) ontdaan en kan zich niet meer onderscheiden van de anderen in de gemeenschap.

Transitiefase: De persoon is niet meer de oude, maar ook nog niet de nieuwe. In die fase worden de geheimen of tekens en afspraken van de toekomstige status en persoonlijkheid uitgelegd en meegegeven.

Re-integratiefase: De persoon wordt met zijn of haar nieuwe status in de gemeenschap opgenomen. De overgang is onomkeerbaar, ingrijpend en definitief.

Uit: Overgangsrituelen, Christian Van Kerckhove en Eva Vens (red.), Standaard Uitgeverij, 2010.

Leestip

Cafuné, Barbara Raes, Academia Press, 2017.

Barbara Raes voert onderzoek aan de Hogeschool Gent naar nieuwe mentale en fysieke ruimtes voor afscheidsrituelen. Zij richtte de werkplaats Beyond the Spoken op waar in samenwerking met kunstenaars, op authentieke wijze, nieuwe rituelen worden gecreëerd om om te gaan met niet-erkend verlies.

Cafuné, of het ritueel een geliefde zacht met de vingers door de haren te strelen, verscheen in de reeks Karakters. Filosofie en literatuur in zakformaat. Het is een zorgzaam geschreven boekje dat een interessant licht laat schijnen op het gebied waar kunst, zorg en rituelen elkaar ontmoeten en versterken.

Alledaags erfgoed

Wil je weten waar een bepaalde traditie of bepaald ritueel vandaan komt? Zoek je iemand die met een specifieke traditie of specifiek ritueel bezig is of daar veel over weet?

Dan kan je terecht bij Leca vzw, het expertisecentrum voor alledaags erfgoed.

Ondefinieerbaar?

De godfather van de rituele studies, Ronald L. Grimes, meent dat er onmogelijk een eenduidige, heldere definitie voor het fenomeen van rituelen te geven valt.

Hij moedigt je aan om je eigen definitie te ontdekken, ze toe te passen en ze op basis van je bevindingen verder aan te passen.

Aan auteur Barbara Raes ontleenden we – ruim genomen – een definitie van rituelen, opgedeeld in drie types van rituelen die je op basis van je eigen ervaring wellicht kan plaatsen.

Ga ermee aan de slag en verbind elke categorie aan het juiste voorbeeld:

• Overgangsrituelen
• Cyclische rituelen
• Crisisrituelen

Voorbeelden van rituelen: herdenking van een overledene, viering van de zonnewende, de witte mars, de ziekenzalving in het christelijke geloof, het lentefeest, het feest vrijzinnige jeugd …

Dagelijkse rituelen

Rituelen vullen je dag. Ga maar eens na. Welk ritueel heb je bij het opstaan en bij het slapengaan?

Zijn er nog andere rituelen in je dagelijkse leven? Zijn vaste gewoonten in je leven nodig of werken ze juist belemmerend?

Een van de meest voorkomende dagelijkse rituelen is het groeten. Denk aan de stevige handdruk, de kus, het samenbrengen van de handen en het maken van een lichte buiging, of de wai, enzovoort.

Hoe groet jij in tijden van corona? Komt volgens jou de klassieke manier van groeten ooit nog terug? En is dat een goede zaak?

Nog meer gezegd

“Als theater een ritueel is, dan is dans dat ook … Het is alsof de draden die ons met de rest van de wereld verbinden, zijn weggewassen van vooroordelen en angsten. Als je danst, kun je genieten van de luxe om jezelf te zijn.” – Paulo Coelho, Braziliaanse schrijver.

“De pendel van de al te geïndividualiseerde zelfredzame burger op zijn eiland slingert opnieuw de andere kant op, naar die plek waar we wel samen-leven, samen delen en de mens niet los zien van de medemens. Mensen hunkeren weer naar een grotere ‘belevingscultuur’ met minder nadruk op het rationele en meer nadruk op de collectieve beleving, zolang die tijdelijk is en geen verplichtend karakter heeft. Rituelen kunnen helpen om de natuurlijk verbinding van ‘samen zijn’ terug te vinden, om het sociale gemeenschapsgevoel te versterken en om betekenis te geven aan onze plek hier in deze wereld.” – Barbara Raes, Beyond the Spoken.

“Het gevoel van thuishoren berust op deelname.” – James Rebanks, Britse schapenboer en schrijver.

De vloek van Macbeth

Sommige acteurs spreken de naam ‘Macbeth’ nooit uit, maar hebben het over ‘The Scottisch Play’ of ‘Macbee’. Vanwaar komt dat bizarre ritueel?

De bijgelovige tijdgenoten van William Shakespeare geloofden dat heksen het toneelstuk voor eeuwig hebben vervloekt. Ze vonden het namelijk niet leuk hoe ze door de Engelse toneelschrijver werden afgeschilderd.

Heb je zelf een ritueel dat uit bijgelovigheid voortkomt?

Vrijzinnig humanisme in de klas: meer weten?

Ben je geïnteresseerd in niet-confessionele zedenleer? Als leerkracht, leerling of ouder? Neem een kijkje op nczedenleer.be, hét informatiepunt over het vak ncz met inspiratie en ondersteuning voor leerkrachten en leerlingen.

Lees ook ‘Een bank vooruit‘: leerkrachten niet-confessionele zedenleer vertellen over hun vak, verschenen in deMens.nu Magazine.