Nieuws

Nadenken over het levenseinde

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg13 nr4. Lees hier meer artikels over ‘tijd’.

Paula Sémer en Lutgart Simoens getuigden over hun ‘voltooid’ leven. De een zei: “Oud zijn is een fulltime job.” En de ander: “Ik ben niet levensmoe, maar levensvoldaan.” Beide coryfeeën van de VRT waren vurige verdedigers van waardig sterven, vrouwen ook die de levenskunst van het zingeven nooit verloren. En toch blijkt het voelbaar te zijn als je tijd om te gaan dichterbij komt … Zo getuigt Yvonne Wermoes, een stevige tachtiger.

Karen Moulart

Yvonne, wij hebben elkaar voor het eerst ontmoet in het najaar van 2019, toen je contact opnam met het huisvandeMens voor een gesprek over levenseindezorg. Hoe kwam je bij ons terecht?

Yvonne Wermoes: Ik was net naar een assistentiewoning in Ronse verhuisd en wandelde er wat rond aan de Sint-Hermescrypte. Daar knoopte ik een gesprek aan met een man – ik kende Ronse niet – en dat verliep vlot. Ik weet het niet meer zeker, misschien heb ik het over euthanasie gehad en zo heeft die man mij over de vrijzinnig humanistische consulenten van het huisvandeMens gesproken. (lees verder onder de foto)

Was je op dat moment bewust aan het nadenken over je levenseinde?

Yvonne: Wel, ik ben hier komen wonen en dat is niet goedkoop. Ik heb een bepaald budget, waarmee ik hier zeven jaar zou kunnen blijven. Ik zal dan 91 jaar oud zijn en dat vind ik een mooie ouderdom.

Ik heb altijd opengestaan voor euthanasie, zonder het in eerste instantie op mezelf te betrekken. Dat je euthanasie kan aanvragen, zag ik als een geruststelling. Want ik wist niet dat er wilsverklaringen bestaan. Dat is iets anders, maar ook belangrijk. Ik voel dat mensen begrip voor euthanasie hebben wanneer de betrokkene doodziek is, maar als je het psychisch niet meer aankan, bots je meer dan eens op een veto en beschouwen sommigen het als moord of zelfdoding. Ik kan dat moeilijk begrijpen, want psychisch lijden kan een hel zijn.

Waarschijnlijk stellen mensen mijn keuze in vraag en denken ze: waarom is ze hier komen wonen als het zo duur is? In 2015 ben ik verschillende keren met hartproblemen in het ziekenhuis opgenomen. Ik voelde mij vaak niet goed, alsof ik zou flauwvallen. Mijn kinderen waren ongerust en ik kon niet in mijn woning blijven. Het was een oud huisje, ver van de straat gelegen, alleen te voet bereikbaar via een hellende weg. Ik ben nooit veeleisend geweest. Hoewel de kelder regelmatig onder water liep en de kachel bij winderig weer uitdoofde, woonde ik er heel graag. Maar door mijn hartproblemen en mijn leeftijd kon ik daar moeilijk alleen blijven en moest ik verhuizen.

Voor alle zekerheid wilde ik zo dicht mogelijk bij het ziekenhuis zijn. Daarom ben ik naar deze woning gekomen. Ik zie mij niet naar een zo goedkoop mogelijk woonzorgcentrum gaan om mijn laatste dagen in een klein kamertje door te brengen. Ik wil ook helemaal niet afhankelijk van mijn kinderen zijn, niet wat geld betreft en evenmin op het vlak van tijd. (lees verder onder de foto)

Wat bedoel je met onafhankelijkheid wat de tijd betreft? Kan je dat uitleggen?

Yvonne: We beseffen niet hoe kostbaar de notie van tijd is. Als we jong zijn, denken we tijd in overvloed te hebben en tegelijk gaat niets snel genoeg. Het idee geen tijd te verliezen door bepaalde zaken niet te doen en te verschuiven naar later, is niet altijd de beste keuze. Stilaan, met het ouder worden, besef je hoe belangrijk tijd is. Tijd is abstract, staat nooit stil en is oneindig, net zoals ruimte. Op jonge leeftijd denken we dat het leven oneindig duurt, maar dat is niet zo. Misschien is het wel beter dat we daar als jongere niet te veel bij stilstaan. Het zich bewust zijn van onze eindigheid is soms angstaanjagend.

In een mensenleven heeft alles een begin en een einde. Als je jong bent, is je einde ver weg. Maar hoe ouder je wordt, hoe meer je gedachten naar je levenseinde gaan. Wat ik ook paradoxaal vind, is dat met het ouder worden en het minder doen, de tijd sneller voorbijgaat. Dus, gebruik je tijd op een weldoordachte manier.

Als ik je goed begrijp, want ik zit in een andere levensfase, voel je dat je dichter bij het eindpunt komt?

Yvonne: Natuurlijk voel je dat. Mijn vriendin en ik, allebei ruim voorbij de tachtig, weten dat het onze laatste jaren zijn en we stellen ons veel vragen. We hebben al verschillende boeken gelezen die het over de dood en het hiernamaals hebben. Het ene ging over het boeddhisme, maar had het meer over het gedrag tijdens het leven. Heel interessant. Het andere was door een priester geschreven en betrof eerder zijn persoonlijke interpretatie van het katholicisme. Nog een derde boek was van de hand van een journalist die door en na het overlijden van zijn jongere broer gedurende tien jaar onderzoek heeft gedaan. Hij beweert dat het lichaam doodgaat, maar dat het geweten blijft. Mijn vriendin en ik willen antwoorden, maar vinden die niet. Ondanks de literatuur blijven de vraagtekens.

Je gaat ook regelmatig met je huisarts in gesprek over je levenseinde. Vinden jullie elkaar op dat vlak?

Yvonne: Ja en nee. Als ik aan mijn huisarts vraag of ik op hem kan rekenen, antwoordt hij vaak dat ik daar nog te goed voor ben. Maar op de momenten dat ik die vraag stel, gaat het niet louter over mijn fysiek welzijn. Alles speelt dan mee. Als er iets op emotioneel vlak is, bijvoorbeeld met een van mijn kinderen, dan voel ik mij heel zwak. Ik kan niet meer tegen ontgoochelingen, die zijn moeilijk te aanvaarden en ik ben veel sneller bang. Zo was ik vroeger niet.

Ik kom sterk over, maar ik ben niet sterk. Er zijn dagen dat ik me echt niet goed voel en dan blijf ik binnen. Als ik me wel goed voel, ben ik erg sociaal en vinden mensen mij aangenaam en vrolijk. Ik leef graag. Mijn hele leven al is humor belangrijk voor mij. Ik kijk gemakkelijk naar de grappige kant van de dingen, dat is altijd mijn geluk geweest. Mensen zien mij als ik me goed voel, maar de andere dagen – en dat worden er jammer genoeg steeds meer – dan zie ik echt af. (lees verder onder de illustraties)

Er zijn mensen – in mijn ervaring vooral gelovigen – die beweren dat euthanasie bij psychisch lijden niet kan en dat er voor psychische pijn psychiaters zijn. Maar kunnen die altijd helpen? Ik betwijfel dat. Ze kunnen proberen om medicatie in te zetten. Dat alles kost veel geld. Ik vind dat die houding een gebrek aan empathie inhoudt. Ik ben daarover in debat gegaan met een gelovige, na hem eerst gevraagd te hebben of hij andere meningen dan die door zijn geloof opgelegd, zou kunnen aanvaarden. Hij gaf aan dat dat oké was, maar zijn conclusie kwam weer op hetzelfde neer: euthanasie kan voor oudere mensen die fysiek afzien en bij wie er niets meer aan te doen is, maar niet als het lijden vooral psychisch is.

Ik heb mezelf na dat gesprek in vraag gesteld. Is het laf van mij om euthanasie te vragen wanneer ik beslis dat er volgens mij genoeg (existentiële) redenen zijn? Waarom willen die mensen dat ik voortleef? Zijn oude mensen een last voor de maatschappij of verdient die nog aan ons? Hoe dan ook, iedereen moet het recht hebben om zelf te beslissen.

Jaren geleden zat mijn stiefvader in een Brussels rusthuis voor arme mensen. Ik wist dat hij liever wilde sterven en hij weigerde nog te eten. Toen ik als jonge vrouw bij hem op bezoek ging, moest ik door een lange gang lopen waar oudjes zaten die om aandacht bedelden. In zijn kamer aangekomen, zag ik dat men zogezegd een oplossing voor zijn verzet had gevonden. Hij werd gevoed via een trechter in zijn keel. Het was afschuwelijk om hem te zien lijden. Die oude mensen hadden geen enkele waardigheid meer. Erover spreken maakt me nog steeds verdrietig.

Later verloor ik een vriendin door zelfdoding. Ze was niet lichamelijk ziek, maar ze kon het leven niet meer aan. Op een avond verliet ze haar appartement in Sint-Pieters-Leeuw, wandelde tot aan het kanaal, sprong erin en verdronk. Ik heb, naast mijn verdriet, veel tijd nodig gehad om dat te verwerken. Rosa was leerkracht en een bescheiden vrouw. Ik sta er soms bij stil en probeer me voor te stellen hoe ze zo helemaal alleen naar het kanaal is gelopen. Mensen die uit het leven stappen zijn voor de enen moedig en voor de anderen laf. Wat gebeurt er in het brein van wanhopige mensen?

Het woord ‘euthanasie’ is ontleend aan het Grieks en betekent ‘goede dood’. Het verwijst naar handelingen die het sterven zonder veel lijden bevorderen. Jij praat liever over ‘inslapen’?

Yvonne: Het woord ‘inslapen’ wordt meestal gebruikt als het over dieren gaat. Maar ik vind ‘inslapen’ mooier klinken dan ‘euthanasie’ ondanks de Griekse verwijzing.

Mijn huisarts, die mij inmiddels goed kent, weet dat ik zelfstandig ben en weet ook waarom ik de aanvraag heb gedaan. Vrijheid heeft een diepe betekenis voor mij. Het recht hebben om mijn eigen keuzes te maken, vind ik enorm belangrijk. Zo ben ik altijd geweest.

Verscheidenheid maakte eveneens een belangrijk deel uit van mijn leven, ook op beroepsvlak, waardoor ik vaak ben verhuisd. Ik begrijp soms niet hoe dat allemaal mogelijk is geweest. We leefden in een ander tijdperk toen. (lees verder onder de foto)

Bij dat punt staan we vaker stil tijdens onze gesprekken. Het is als oudere niet voor de hand liggend in de huidige samenleving, maar jij leeft ook mee met de jeugd van vandaag en de consequenties van de andere tijd waarin we nu leven.

Yvonne: Toen ik trouwde, had ik geen uitgesproken persoonlijkheid. Gaandeweg leerde ik het leven en mezelf kennen door te gaan werken en op den duur liet ik me niet meer domineren, ook niet door mijn partners. Ik heb ook innerlijk aan mezelf moeten werken, want ik was onzeker. Het heeft veel inspanningen gevergd. In feite is het een zoektocht. Ken je jezelf? Weet je wat je wil? En wat je niet wil? Het zijn geen gemakkelijke vragen en het duurt een leven lang om daar antwoorden op te vinden. Ik blijf tot op vandaag contradicties bij mijzelf zien. Kortom, hoe ouder ik word, hoe minder ik de mens begrijp, hoe minder zekerheden er zijn en hoe meer vragen er nog komen.

Bij de opkomst van internet zei mijn vriendin dat we met de tijd mee moesten en een cursus moesten volgen. Maar het was niet eenvoudig voor mij om die aanpassingen in mijn woning te laten uitvoeren. Zij deed het wel en het verschil is enorm. Zij regelt alles via haar computer. En ik? Ik ben ‘out’. Herinner je je mijn brieven en telefoons? Het is bijna niet meer mogelijk om je zaken op die manier te regelen.

Tegenwoordig gaat alles snel en kan je sneller geld verdienen. Vroeger was de gemiddelde Belg eerder arm, die kon niet met vakantie gaan. Ik begrijp persoonlijk niet dat men nu zo graag naar Dubai trekt, want het Ter Kamerenbos in Brussel is ook mooi. Ik leef mee met de armen van vandaag die tussen de rijken moeten leven. Vroeger waren we arm tussen de armen. De armoede van weleer was goed te verdragen, maar nu kan je door de televisie alles zien wat je zelf niet hebt. Ondertussen rijdt ook iedereen met de auto.

Ik hoor zo vaak op tv zeggen dat er iets aan de armoede moet worden gedaan, maar er wordt niets ondernomen. De Olympische Spelen bijvoorbeeld zijn heel mooi en die mogen kosten wat ze willen. Dat begrijp ik niet, want met die investeringen zou er zo veel kunnen gebeuren op het vlak van armoedebestrijding. Toch laten we ons altijd meeslepen. We denken niet meer na en reageren er niet op. Dat is ook het geval met het klimaat. Volgens mij hebben we door de evolutie momenteel te veel mogelijkheden en dat geeft zo veel meer stress dan vroeger. Ik ben bang voor het effect ervan op jonge mensen.

Op zoek naar hulp?

In het huisvandeMens kan je terecht voor ondersteunende gesprekken. Je kan er op verhaal komen. En je kan er ook aankloppen voor gesprekken rond waardig levenseinde en levenseindezorg.

Heb je nood aan een gesprek, dan kan je bellen of chatten met Tele-Onthaal op het nummer 106 of via www.tele-onthaal.be

Zit je met vragen over zelfdoding, dan kan je terecht bij de Zelfmoordlijn op het nummer 1813 of via www.zelfmoord1813.be