Nieuws

Wat is existentiële zorg precies?

Kathleen Van Steenkiste (huisvandeMens Gent): In je leven kan een en ander gebeuren waarvan je ondersteboven bent. Een verlies bijvoorbeeld, iets aangaande je relatie of net het feit dat je geen relatie hebt, een keuze die je moet maken … Je bent erdoor geroerd en geraakt, je zit in de knoop en wil daar graag met iemand over praten die geen familie of vriend is. Dan zijn wij er.

Jan Kuilman (gevangenis van Gent, Dendermonde en Sint-Gillis): Wie in de gevangenis belandt, heeft een heel duidelijke stop in zijn leven. Vaak is dat een moment van reflectie. In het beste geval stelt men zich de vraag: “Hoe ga ik nu verder?” Voor sommigen betekent dat blijven doen wat ze deden, maar zonder gepakt te worden. Anderen zeggen: “Neen, dit wil ik niet meer. Hoe kan ik een betere echtgenoot zijn, of een betere vader?” En dan kom ik in beeld. Samen gaan we op zoek naar wat die persoon echt belangrijk vindt in het leven. Wat hij nog wil en wat zijn dromen zijn, en hoe hij alles kan aanpakken.

Winnie Belpaeme (huisvandeMens Gent): Wij zijn mensen nabij voor wie het leven pijn doet, om gelijk welke reden, groot of klein, acuut of chronisch. Die nabijheid komt er vanuit onze levensbeschouwelijke betrokkenheid. Een deel van onze cliënten komt bij ons terecht omdat ze specifiek op zoek zijn naar dat vrijzinnige perspectief, omdat dat hun eigen visie is. Zij hebben geen god, vinden geen troost in een hiernamaals. Maar wat wij wél hebben als mens, is elkaar. Andere cliënten komen net naar hier omdat vrijzinnig humanisme níét hun levensbeschouwing is. Omdat ze worstelen met kwesties waarvan ze weten: daarmee kan ik in de kerk bijvoorbeeld niet terecht. Het duidelijkste voorbeeld is natuurlijk euthanasie. Daarnaast is er ook een groep cliënten voor wie ons levensbeschouwelijk profiel geen rol speelt. Het gaat om zinzoekers die buiten de traditionele levensbeschouwelijke lijntjes kleuren, of voor wie het levensbeschouwelijke geen hoofdrol speelt in de waardenbotsing waarmee ze te maken hebben.

Corinne Assenheimer (ZiekenhuisNetwerk Antwerpen): Moreel consulenten hebben een getuigenfunctie. We luisteren en beluisteren veel, zonder dat we alles noteren, zonder dat er gevolgen aan vasthangen. We zijn een vrijplaats waar mensen in alle discretie dingen kunnen vertellen, zonder dat ze raar worden bekeken. Ik zie veel symboolwaarde in kleine contactmomentjes. Je kan een simpele vraag horen, zoals “Doe ik de deur dicht, of laat ik die open?” Maar ben je bereid wat dieper te graven, dan schuilt achter die vraag zoveel meer. “Hoe wil jij het? Wie ben jij? Hoe kan ik écht contact met jou maken?”

Kathleen: Die medemenselijkheid is cruciaal. Je bent een mens naast een mens, en je vertrekt vanuit gelijkwaardigheid. En je blijft die lijdende mens zien achter het ‘geklaag en gezaag’ waarop anderen afhaken. Ik denk dat je als consulent een gezonde nieuwsgierigheid moet hebben voor je medemens en wat hem of haar overkomt. Het is een privilege dat mensen zich zo durven open te stellen, en dat je in hun binnenste mag kijken.

Jan: Het is natuurlijk wel zo dat weinig mensen langskomen met de bedenking: “Ik zit met existentiële pijn.” Het existentiële zit in de onderste laag van het verhaal. Iemand vertelt iets en dan is het jouw taak om dingen op te pikken, te verdiepen. Je begint bij voetbal, maar eindigt bij samenhorigheid en eenzaamheid, het gevoel dat men in de steek is gelaten … Dan zit je op het niveau van de zingeving.

Winnie: En dáár gaat het om, inderdaad. ‘Het existentiële’ klinkt misschien geladen. Maar eigenlijk zijn wij dagelijks bezig met zowel ‘zin-verlies, zin-loosheid als zin-geving’. En zingeving is een prachtig menselijk gegeven. Het is de motor die maakt dat mensen doen wat ze doen, het geeft mensen de reden om ’s morgens uit bed te stappen.

Corinne: Onze job is zeker niet alleen kommer en kwel, niet alleen bittere ernst. Toen ik begon in het ziekenhuis, dacht ik dat ik vooral heel serieus moest zijn. Ik heb pas later geleerd dat je best humoristisch en vrolijk mag zijn, en dat dat wordt geapprecieerd.

Wat is het verschil tussen een psycholoog en een moreel consulent?

Jan: Wij kijken met een andere bril. Na een gesprek met gedetineerden beginnen mijn collega’s psychologen labels te plakken. Zij zien afwijkingen en stellen diagnoses. Ik probeer om de mens zelf te zien en hem ook te erkennen als mens. Los van het feit dat die persoon ook een dader is.

Corinne: Onze vrijzinnige invalshoek maakt een groot verschil. Wij zijn niet-wetend. Ons vertrekpunt is niet het oplossingsgerichte, en we geven ook geen antwoorden. Integendeel, wij zorgen voor vragen die hopelijk wat inspiratie kunnen brengen.

Kathleen: Wat niet wil zeggen dat we geen bagage hebben, maar wij beschouwen de mens als zijn eigen zingever en gaan dus mee op zoek.

Jan: Wij gaan inderdaad niet zeggen hoe een ander zijn leven moet leiden. Maar ik begeleid die zoektocht wel. Ik ga mee op pad met de persoon die op zoek is naar zijn eigen recept voor het goede leven. Ik help hem om zijn eigen koers te varen.

Hoe pak je dat concreet aan?

Winnie: Onze basis is onze methodiek, onze levensbeschouwing en onze medemenselijkheid. Wij staan op hetzelfde niveau als diegenen die bij ons langskomen. We helpen hen om hun eigen antwoorden te vinden en doen dat door met elkaar in contact te treden, écht contact. Daarbij hoort onvoorwaardelijke aanvaarding. En we luisteren, wat veel eenvoudiger klinkt dan het eigenlijk is. Als moreel consulent stem ik me af op de persoon voor mij en op wat die persoon beweegt. Dat kan heel gelijkend zijn met wat mezelf drijft, maar soms ook heel anders. Net als er veel gelijkenissen zijn, wordt het luisteren weleens moeilijker. Omdat je denkt dat je het allemaal verstaat, en omdat je voor die ander zou beginnen in te vullen.

Corinne: Gelukkig hebben we tijd en ruimte voor dat echte contact. In het ziekenhuis zijn wij een van de weinigen die niet gechronometreerd worden – al vrees ik dat onze job, precies om die reden, steeds meer op de helling zal komen te staan. Moreel consulenten zijn moeilijk in een hokje te duwen. Maar het is nu eenmaal zo: wederkerigheid, loyauteit, verbondenheid en vertrouwen bouw je niet op onder tijdsdruk.

Kathleen: Kranten en media staan er soms bol van: hoeveel mensen op zoek gaan naar zingeving en worstelen met gevoelens van zinloosheid. “Mensen moeten met iemand kunnen praten”, zegt men dan. Maar tegelijk merk je dat de tijd en ruimte voor trage vragen steeds meer onder druk komen te staan. Een spijtige evolutie.

Waarin vind je de vrijzinnige aanpak nog terug?

Corinne: Wij bouwen verder op de autonomie van de mens. Een concreet voorbeeld: iemand neemt zijn medicijnen niet. Consulenten gaan dat niet zomaar melden, andere zorgverstrekkers wel. Natuurlijk bespreken wij ook wel met die patiënt waarom hij zijn medicatie laat, maar ultiem is dat zijn eigen keuze waarover ik niet te oordelen heb.

Kathleen: Ik vind die autonomie zeer belangrijk. Hoe kunnen mensen weer zoveel mogelijk zelf in handen nemen? Ook al is er hen van alles overkomen waarbij ze zich machteloos voelen. Tegelijk is het ook zo dat ik machteloosheid niet uit de weg ga. Want soms zijn de dingen gewoon zoals ze zijn, en kunnen ze niet opgelost worden. Het is de kunst om dan bij die persoon te blijven, en niet gillend weg te lopen. En om die persoon te blijven zien, in al zijn machteloosheid.

Winnie: Je leert mensen kennen op het moment dat alle maskers afvallen. Het gaat niet om schone schijn. Mensen mogen zichzelf zijn, en wij als consulent ook. Authenticiteit is van groot belang.

Jan: Als ik mij in de gevangenis anders zou voordoen dan wie ik echt ben, dan wordt die ballon meteen doorgeprikt, val ik door de mand en kan ik eigenlijk naar huis gaan. Het is beter gewoon te benoemen dat je een slechte dag hebt, dan te doen alsof er niets aan de hand is en een rolletje te spelen.

Moreel consulenten krijgen vaak met euthanasie te maken. Zijn er nog thema’s die terugkeren?

Winnie: We komen vaak in contact met stervende mensen die hun levensbalans opmaken: “Wat heeft het gebracht en wat niet? Wat zijn de gemiste kansen geweest? Waar sta ik nu? Is er nog een toekomst of niet?” Er zijn veel concrete personen die ik nooit ga vergeten, en dat gaat van een meisje van achttien tot een vrouw van drieënnegentig, met alle leeftijden en genders daartussen. En er zijn inderdaad die grote voorbeelden, zoals mensen die je bijstaat tot het moment van hun euthanasie, of mensen die uit een diep dal zijn geklommen en je bedanken: “Het feit dat jij er op dat moment voor mij was, heeft mij er weer bovenop geholpen.” Maar er zijn ook veel kleine voorbeelden waarbij je iets kan betekenen, zelfs in één enkel gesprek. Dat maakt ons werk zo zinvol, het gevoel dat je een verschil hebt gemaakt.

Jan: Dat klopt. Ik kan de gevangenispoort achter mij dichtslaan met het gevoel: ik heb vandaag iets gedaan dat ertoe deed. Wat doet het deugd wanneer iemand zegt: “Merci, Jan, ik heb echt iets gehad aan dit gesprek.” Of wanneer je merkt dat iemand nieuwe inzichten krijgt.

Kathleen: Soms zijn we de enigen in de omgeving aan wie mensen nog iets kunnen vertellen zonder terechtgewezen te worden. Zo ga ik langs bij een chronisch zieke, iemand die constant verlies lijdt. Die mevrouw had tegen haar nicht gezegd: “Ik voel me echt niet goed”, waarop haar nicht had gereageerd met: “Komaan zeg, de zon schijnt, en we zijn hier nu toch in het park? Wat heb je te klagen?” En ja, de zon scheen en ja, ze zaten in het park, maar dat maakte voor haar geen verschil. Die mevrouw ervaart constant hoe mensen haar verhaal gewoon niet meer willen horen. En dan doet het deugd als ze toch aan één iemand mag vertellen hoe ze zich werkelijk voelt.

Corinne: En dat lijkt klein, maar eigenlijk is dat heel groot. Verdriet wordt vaak toegedekt, maar bij ons mag het er gewoon zijn. Wij geven mensen bestaansrecht: jij mag er zijn precies zoals je bent, precies zoals je je voelt. Mensen worden erkend in hun menszijn, en net dat maakt soms dat ze hun verhaal, dat ze nog maar zelden hebben verteld, tóch delen.

Jan: Zonder dat we meegaan in medelijden. Je mag een mens niet vereenzelvigen met wat er is gebeurd, hoe erg het soms ook is geweest. Ik probeer mensen altijd het besef te geven dat ze meer zijn dan hun verleden. We vertrekken vanuit het heden, en hebben ook altijd oog voor die open toekomst die er nog is.

Hoe zorgen jullie voor jezelf?

Winnie: Ik heb perspectieven nodig. Dat kunnen heel kleine dingen zijn, zoals: straks koop ik een ijsje aan het station. Maar ik plan ook op lange termijn. Eigenlijk ga ik op zoek naar perspectieven voor mezelf, zoals ik dat ook samen met mijn cliënten doe. Ik denk dat ik door mijn job intenser in het leven sta, beter kan relativeren.

Corinne: Ik jaag mezelf alleszins niet op als er iets in de was is gekrompen. (lacht)

Jan: Natuurlijk moet je opletten dat je als consulent zelf niet aan al die zware verhalen ten onder gaat. Je moet niet al het leed van die mensen op je eigen schouders dragen. Daar wordt niemand beter van. Ik sport veel. Tijdens het hardlopen of fietsen kan ik even aan niets denken, en kan ik de dag een beetje verwerken.

Kathleen: Ik loop ook en ga daarnaast graag op zoek naar schoonheid: in boeken, de natuur, een film, een tentoonstelling. Mijn thuisfront waar ik steeds weer kan landen, is ook erg belangrijk. Al draaien ze wel met hun ogen als ik benadruk hoe content we moeten zijn met alweer een mooie dag. “Ben je daar weer met je plechtig gedoe?”, zuchten ze dan. (lacht)

Foto bovenaan © Shutterstock.com