Nieuws

Mens versus machine

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg13 nr3. Lees hier meer artikels over ‘sport’.

Met een spelletje schaak, bridge of go daag je je hersenen uit en versterk je de verbindingen tussen je zenuwcellen. Artificiële intelligentie doet ons vandaag met een vernieuwde blik en met verwondering naar die eeuwenoude denksporten kijken. Zo gaan bijvoorbeeld go-spelers de nieuwe technologie aanwenden om hun geliefde spel nog beter te begrijpen en te spelen.

Bert Goossens

Een vorm van kunst en meditatie

Op 8 maart 2016 kan je over de koppen lopen in het Four Seasons Hotel in het Zuid-Koreaanse Seoel. De camera’s van de aanwezige journalisten zorgen ervoor dat de hele wereld meekijkt naar een historische partij van het bordspel go. Voor de ogen van zestig miljoen kijkers zit Lee Sedol aan zijn nagels te pulken. Hij staart verbijsterd naar het spelbord.

Go lijkt op het eerste gezicht een zeer eenvoudig spel. De ene speler legt zwarte stenen op een rooster van negentien op negentien lijnen, de andere speler witte. Het doel is om de tegenstander te omringen en zo het meeste territorium op het bord te veroveren. Ondanks die ogenschijnlijke eenvoud zorgt de veelheid aan mogelijkheden voor een ongelofelijke complexiteit en onvoorspelbaarheid.

Go is een van de oudste bordspelen ter wereld en is vooral in China, Japan en Korea erg populair. Voor veel spelers is het meer dan een bordspel; het is een vorm van kunst en meditatie. Er zijn speciale scholen waar go van ’s ochtends tot ’s avonds wordt onderwezen. Ook Sedol is het product van een intensieve go-opleiding.

Tegenover Lee Sedol zit Aja Huang, een weinig getalenteerde speler. Hij doet eigenaardige zetten die compleet tegen alle go-voorschriften ingaan. De zetten worden niet door hemzelf bedacht, hij voert simpelweg uit wat AlphaGo hem opdraagt.

Kunstmatig neuraal netwerk

AlphaGo is een computerprogramma dat met behulp van artificiële intelligentie go heeft leren spelen. Het werd ontwikkeld door DeepMind Technologies, een dochteronderneming van Alphabet Inc., het bedrijf achter Google. Het onderzoeksteam van DeepMind heeft Lee Sedol uitgedaagd tot het spelen van vijf partijen. Sedol is een briljante en zelfzekere go-speler die de uitdaging met een glimlach aangaat. Hij voorspelt dat hij zal winnen met 4-1 of 5-0.

Tijdens de eerste partij moeten de commentatoren uit verschillende landen grinniken met de zetten die AlphaGo bedenkt. Maar het lachen zal hen snel vergaan. Ook Lee Sedol kijkt na enige tijd bedrukt. Zijn kansen zijn langzaam, maar zeker gekeerd. Uiteindelijk verliest hij het eerste spel.

Het doet terugdenken aan twintig jaar eerder wanneer Garri Kasparov, de toenmalige wereldkampioen schaken uit Rusland, de duimen moest leggen tegen Deep Blue, de supercomputer van het bedrijf IBM. Maar bij go is het toch nog anders. Er zijn niet alleen veel meer mogelijkheden bij elke zet, het spel vergt ook meer menselijke intuïtie. Deep Blue kon Kasparov met behulp van brute rekenkracht verslaan, voor go is er meer creativiteit nodig.

Voor het team achter DeepMind was het dan ook een huzarenstuk om een programma te maken dat de finesses van go onder de knie kon krijgen. AlphaGo denkt en speelt niet zoals een mens dat zou doen, maar maakt gebruik van een kunstmatig neuraal netwerk. (lees verder onder foto)

De eer van de hele mensheid

AlphaGo speelt een onberispelijke tweede partij. Sedol krijgt nooit het gevoel dat hij de ronde zal winnen. En ook in de derde partij moet hij de duimen leggen.

Zowel de kijkers thuis als de mensen in het hotel zijn neerslachtig. In het aansluitende interview excuseert Sedol zich tegenover de hele go-gemeenschap en bij uitbreiding de mensheid. Een machine heeft het – weer eens – van een mens gehaald.

Bij de aanvang van de vierde partij lijkt er wat druk van Sedols schouders te zijn gevallen. Hij berust in zijn lot, wat niet wegneemt dat hij wel het beste van zichzelf geeft. Bedachtzaam plant hij elke zet, veel langer dan gewoonlijk. Toch ligt hij een hele partij onder. Niemand twijfelt er nog aan dat hij dit spel eveneens zal verliezen. Ook de computer heeft het berekend: Sedols winstkansen zijn erg laag.

Tot zet 78. Lee Sedol heeft een ‘goddelijke’ ingeving. Iedereen kijkt er met open mond naar. Sedol heeft zelf geen verklaring voor wat hij doet. Achteraf zegt hij dat het de enige mogelijke zet was die hij zag. Een moment van geniale intuïtie, door de computer uitgedrukt als een zet met een probabiliteit van één op tienduizend, doet het spel kantelen.

Plots begint AlphaGo zich heel vreemd te gedragen. Het systeem lijkt te hallucineren, iets wat bij kunstmatige systemen altijd een gevaar is. Lee Sedol wint. De Koreaan ontvangt een staande ovatie. Niet alleen zijn eer, maar die van de hele mensheid is gered.

De laatste partij gaat gelijk op. Het is moeilijk om de beweegredenen van AlphaGo te doorgronden, maar uiteindelijk wint het programma met een zeer kleine marge. (lees verder onder foto)

Het product van menselijk vernuft

De wedstrijd maakt heel wat emoties los, maar schept ook nieuwe inzichten. De onderzoekers benadrukken dat het geen verlies van een mens tegen een machine is. AlphaGo is immers het resultaat van een jarenlange samenwerking en wetenschappelijk onderzoek van mensen. Het is het product van menselijk vernuft.

Lee Sedol zou na deze krachtmeting nog veel toernooien winnen. Maar in 2019 stopt hij definitief met het professioneel spelen van go. Ook al is hij de nummer één van de wereld, hij weet dat er een entiteit is die hij nooit meer zal kunnen verslaan.

De go-gemeenschap ging samen met Sedol even door een diep dal. Maar door die gemediatiseerde wedstrijd zijn er net nog meer mensen go gaan spelen, waardoor winkels de vraag naar spelborden amper konden bijhouden.

AlphaGo was een belangrijke mijlpaal in de ontwikkeling van systemen die gebruikmaken van machinaal leren. Kunstmatige intelligentie is de laatste jaren in ijltempo uitgegroeid tot een aanvulling op het menselijk denken, met de nodige voor- en nadelen. Door go-spelers wordt de technologie vandaag aangewend om hun geliefde spel nog beter te begrijpen en te spelen.

Meer weten?

AlphaGo – The Movie, bekroonde documentaire van Greg Kohs uit 2017, online te bekijken op YouTube.

De maniac, Benjamín Labatut, Meridiaan Uitgevers, 2023, filosofische roman waarin het verhaal van bovenstaande wedstrijd ook aan bod komt.