De duivel in elk van ons
Van Holocaust tot terrorisme: hoe gewone mensen in staat zijn tot buitengewoon kwaad
Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg13 nr4. Lees hier meer recensies.
Joke Goovaerts
Christophe Busch, criminoloog, historicus en directeur van het Hannah Arendt Instituut, is in de ban van Karl-Friedrich Höcker. Die man was adjudant van de kampcommandant in de concentratie- en vernietigingskampen van Majdanek en Auschwitz. In het voorjaar van 2007, aan het einde van zijn Holocaust- en genocidestudies, stuitte Busch op het zogenoemde Höcker-album. Dat album bevat 116 foto’s die een inkijk geven in de leefwereld van daders van Auschwitz in 1944. De foto’s tonen vrolijke momenten van camaraderie en teambuilding, terwijl tegelijkertijd de georganiseerde massamoord, bekend als Aktion Höss, op volle toeren draaide. Bij Aktion Höss werden honderdduizenden Hongaarse Joden vergast.
De foto’s in het album wekten Busch’ interesse en openden voor hem de wereld van de daders. Hij wilde weten wie Karl-Friedrich Höcker werkelijk was en ging op onderzoek uit om te begrijpen hoe hij een dader was geworden. Het antwoord op die vraag is complex, veelzijdig en niet eenvoudig. Zelfs aan het einde van zijn leven uitte Höcker zijn verontwaardiging over het ‘onrecht’ dat hem werd aangedaan. Hij had een periode in de gevangenis doorgebracht, maar toonde geen enkel schuldinzicht.
Over dit onderzoek naar de complexiteit van het daderschap schreef Busch een lijvig boek, De duivel in elk van ons. Het werk is opgesplitst in twee grote delen: Het gezicht van het kwaad en De analyse van het kwaad. Het is het resultaat van dertig jaar onderzoek naar wat daders ertoe aanzet om vreselijk geweld te gebruiken tegen vaak hulpeloze mensen. Hoe kunnen schijnbaar gewone mensen, zoals jij en ik, verworden tot daders van gruweldaden? Het zijn niet de daders die demonisch zijn, maar het proces van daderschap.
In het eerste deel onderzoekt Busch vier levensverhalen die het kwaad representeren: Rudolf Höss, Auschwitzcommandant en auteur van het boek Commandant van Auschwitz: zelfportret van een beul; Adolf Eichmann, het logistieke brein en de expert achter de Holocaust; Irma Grese, ‘het mooie beest’, kampbewaakster van Ravensbrück, Auschwitz en Bergen-Belsen; en Marcelle Gombeir, afkomstig uit Poperinge en de enige vrouwelijke kampbewaakster uit België – ‘de mooie blonde van bij ons’.
In het tweede deel biedt Busch in zeven hoofdstukken een wetenschappelijke verklaring voor het hoe en het waarom. Hoe kunnen we het kwaad begrijpen? Wat zijn de wortels en de complexiteit van het kwaad? Hoe wordt geweld georganiseerd? Op een genuanceerde en heldere manier krijgen we inzicht in hoe geweld ontstaat en hoe we het kunnen vermijden.
“Het verleden herhaalt zich niet”, schrijft Busch. In het complexiteitsmodel van het kwaad zijn collectieve geweldsfenomenen een complex samenspel van allerlei actoren en factoren die tot unieke uitkomsten leiden. De Holocaust is uniek en dat geldt ook voor de Armeense, Rwandese en andere genocides en massale gewelddaden. “Sommige mensen zeggen daarom wel eens terecht dat de geschiedenis zich niet herhaalt, maar wel rijmt.” Hoewel het verleden zich niet letterlijk herhaalt, kunnen we wel leren van patronen die eerder voorkwamen en nu opnieuw relevant zijn.
Het boek is vlot leesbaar en wordt doorspekt met uitgebreide documentatie. Busch heeft tal van mensen en plekken bezocht en enorm veel gelezen, wat resulteert in een boeiende en persoonlijk geschreven zoektocht.
Tot slot, een tip: lees het boek De duivel in elk van ons en bekijk daarnaast De inzichten op VRT MAX en Het pleidooi op de website van deMens.nu, allebei met Christophe Busch.
De duivel in elk van ons
Van Holocaust tot terrorisme: hoe gewone mensen in staat zijn tot buitengewoon kwaad
Christophe Busch
Borgerhoff & Lamberigts, 2023
ISBN 9789463935784
