Nieuws

Vrouwen worden in de media vandaag minder stereotiep afgebeeld, ze krijgen vaker een hoofdrol en zijn daarenboven actiever. Dat zegt Sofie Van Bauwel, professor communicatiewetenschappen aan de Universiteit Gent. Van Bauwel doet onderzoek naar gender en media, film en televisie, en publiceerde nationale en internationale studies over populaire visuele cultuur en media. “Er is vraag naar verhaallijnen waarin meisjes niet alleen maar een love-interest zijn.”  Daar spelen media producenten zoals Walt Disney volgens Van Bauwel op in. “Niet alle prinsessen zijn nog op zoek naar een prins. We zien alternatieve prinsessen die meer dan alleen mooi zijn en de hele dag in de spiegel kijken.” Een positieve evolutie, maar toch blijft er een onevenwicht over hoe mannen en vrouwen in beeld worden gebracht. Jolien Clement

 Artikel in kader van Internationale Vrouwendag

In je onderzoek gaat het vaak over gender en populaire cultuur? Wat betekenen deze termen precies?

Er is een verschil tussen geslacht en sekse of gender. Het begrip geslacht wijst op de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen. Gender gaat over de socio- en culturele betekenis die wij aan geslacht meegeven. Concreter gezegd gaat het over genderrollen, met name mannelijkheid en vrouwelijkheid. Een voorbeeld van een zeer stereotiepe genderrol zou kunnen zijn: vrouwen moeten thuisblijven om het huishouden te doen, ze zijn daar beter in dan mannen. Dat denkbeeld is niet biologisch bepaald voor zover we weten. Het is wel een idee dat leeft in bepaalde culturen en is context- en tijdgebonden.

Populaire cultuur is een moeilijkere definitie. Het betekent een beetje lage, slechte cultuur, massacultuur waar dikwijls een waardeoordeel aan vasthangt. Het zijn cultuurproducten (bv.: een tv-programma) die wijd verspreid zijn, vaak laagdrempelig en toegankelijk voor iedereen. Dergelijk cultuurproducten kunnen door veel mensen geconsumeerd worden. Deze vorm van cultuur is alomtegenwoordig in ons dagelijks leven. We komen frequent in aanraking met populaire cultuur via media zoals televisie, kranten, online communicatie, …. Populaire cultuurproducten worden gemaakt in een zeer commerciële omgeving wat invloed heeft op de inhoud en vormgeving van die producten.

Hoe staan populaire cultuur en gender met elkaar in verhouding?

In populaire cultuur verbeelden we allerlei ideeën. We verbeelden ons wat mannelijkheid en vrouwelijkheid moet, kan en mag zijn. Dat betekent niet dat we alles zomaar slikken, maar het vertelt iets over hoe we betekenis geven aan gender. Wat zijn de grenzen aan vrouwelijkheid? In heel veel populaire cultuurproducten zijn onze ideeën daarover heel uitgesproken.

Een goed voorbeeld is Temptation Island (VIJF): Dit reality-programma beeldt uit wat we denken over seksualiteit en intieme relaties. Het spreekt boekdelen over ons denken over vrouwelijkheid en mannelijkheid. Deze twee worden namelijk heel anders benaderd: mannen zijn players als ze seksueel handelen, het zit in hun natuur, ze kunnen daar met hun oerinstinct niets aan doen. Maar wanneer vrouwen zich gelijkaardig gedragen zijn ze sletten. Hoe komt het dat – desondanks ze beide overspelig zijn – ze toch anders in beeld worden gebracht? Het is een ander discours. Ook in fictie is het relevant om gender te bestuderen. In de soap Thuis (één) ondergaat het mannelijk personage Franky een transitie – ze wordt Kaat- en dan komen er heel wat denkbeelden over mannelijkheid en vrouwelijkheid aan bod. Andere personages stellen zich o.a. de vraag: gaat het hier om een echte vrouw of niet?

Is de relatie tussen de populaire cultuur en gender gewijzigd?

Populaire cultuur heeft altijd gender in beeld gebracht. De verbeelding zelf, het verhaal, is doorheen de tijd gewijzigd. Vandaag zie je enerzijds een verenging van vrouwelijkheid en mannelijkheid in een aantal cultuurproducten, anderzijds zien we heel wat cultuurproducten die alternatieven bieden. De klassieke schoonheidsidealen worden doorprikt in televisieseries zoals Girls van Lena Dunham (producer en feministe). Oudere vrouwen krijgen andere rollen dan een heks of oma, of denk aan de real beauty campagnes van hygiëneproduct Dove, … Ook hier speelt het commerciële een belangrijke rol. Een cultuurproduct is en blijft een product. Het is wel anders dan pakweg tandpasta omdat het een symbolische waarde bevat. Er zit een verhaal in, een verbeelding over gender. Het vertelt iets over hoe wij denken en over hoe we geacht worden te kijken naar gender.

Welke invloed heeft de populaire cultuur op de manier waarop wij als publiek kijken naar vrouwelijkheid?

Dat is de EUREKA vraag in de mediastudies. De studies hierover zijn beperkt. Bij het ‘effect-denken’ wordt er gekeken of een bepaalde content wel of niet effect heeft op een gedrag. Je suggereert dat bepaalde content zal leiden tot een bepaald gedrag. Dat is zeer moeilijk te meten, omdat dat het uitgaat van een causale relatie. Dat kan alleen in een experimentele setting gemeten worden. Maar de manier waarop wij betekenis geven aan beelden rondom ons  is veel complexer. Je wordt beïnvloed door media, maar ook door opvoeding, je vrienden, instituten… de totale context waarin je bent opgegroeid dus. Het is dus niet zo dat als je de inhoud in de media wijzigt, het gedrag van mensen automatisch mee zal veranderen

Komen vrouwen en mannen anders in beeld dan vroeger

We zien een langzame verschuiving in zowel fictie als non-fictie. Die verschuiving blijft afhankelijk van het genre, het tijdsgewricht en de geografie. Vandaag zien we een verhouding van 70% representatie van mannen en 30% van vrouwen. Dit blijkt uit studies van de grote Box-Office films, prime time televisie en nieuwsuitzendingen. Er is dus nog een groot onevenwicht. Vroeger was de disproportie groter met slechts 20% vrouwen in beeld.

De manier waarop vrouwen uitgebeeld worden is eveneens problematisch. Vrouwen spelen zelden de hoofdrol. Mannen daarentegen krijgen meer spreektijd en hebben meer professionele rollen. Dit zijn de klassieke struikelblokken die blijven bestaan. Desondanks de verschuiving bestaat er vandaag dus geen evenwichtige beeldvorming.

De laatste tijd zien we gelukkig meer vrouwelijke hoofdrollen en nemen vrouwen actief deel aan het uitgebeelde verhaal. We komen alternatieve prinsessen tegen die meer dan alleen mooi zijn en de hele dag in de spiegel kijken. Maar we moeten realistisch zijn, dit is enkel mogelijk, omdat er een markt voor is.  Ouders vragen naar verhaallijnen waar meisjes niet alleen maar een love-interest zijn. Walt Disney speelt hier (voorzichtig) op in. Niet al de (film)prinsessen van vandaag zijn nog op zoek naar een prins.

We bevinden ons in een interessant tijdsgewricht. Het begon met een weerstand tegen seksisme, seksueel geweld en seksueel onaanvaardbaar gedrag. Daardoor werden er vragen gesteld over het onevenwicht in de tewerkstelling en verloning binnen de film- en media-industrie. Nu wordt de representatie van vrouwen onder de loep genomen. We zien te weinig vrouwen en te weinig diversiteit. De #MeToo beweging zette dit terug op de agenda.

Onderneemt de kijker/consument ook actie?

Er is sprake van een tegencultuur. Zo is er de Body Positive-beweging, de keuze om alle soorten lichamen mooi te vinden en te aanvaarden. Deelnemers, vooral jonge vrouwen, verspreiden onbewerkte beelden van hun lichaam op sociale media en brengen een positief verhaal. Deze beelden verschillen van de traditionele weergave van vrouwen (en mannen) in de populaire cultuur.
Het kan duidelijk verkeren in medialand. Cultuurproducten zoals Girls van Lena Dunham spelen hier goed op in. Maar alles kan beter en vrouwen op leeftijd of vrouwen met bijvoorbeeld een niet blanke huidskleur komen nog steeds te weinig aan bod.

De Britse feministische filmcriticus en cineaste Laura Mulvey stelt dat films gemaakt worden om heteroseksuele mannen te plezieren. Kijkers die geen man zijn worden op die manier ‘gedwongen’ om met diezelfde mannelijke blik naar films te kijken. Culturele producten worden voorgesteld en gemaakt vanuit een mannelijk perspectief. Mulvey noemt dit de male gaze (1975). Denk je dat haar theorie vandaag nog toepasbaar is?

Bij reclameadvertenties worden mannen op een andere manier in beeld gebracht dan vrouwen. Mannen zijn actief terwijl vrouwen dikwijls liggend afgebeeld worden. Bij vrouwen zoomt de camera in op bepaalde lichaamsdelen, bij mannen veel minder. Een ander voorbeeld van male gaze is een journaaluitzending waar men over de benen van een vrouwelijke politica rolt. Dat soort van beeldvorming is nog niet verdwenen en gaat verder dan enkel fictie.
Tegelijkertijd zien we cultuurproducten waar er een female gaze gehanteerd wordt. De televisieserie Sex and the City is een gekend voorbeeld van een programma dat zo’n female gaze bevat. De rollen worden omgedraaid: mannenlichamen worden aanschouwd vanuit de ogen van de vrouwelijke protagonisten en worden als een soort lustobject in beeld gebracht.

Worden vrouwen in populaire cultuur nog stereotiep benaderd?

Vrouwen komen herhaaldelijk in beeld als passieve wezens . Ze worden dan voorgesteld als een (lust)object. Dit is alomtegenwoordig in muziekvideoclips. We zien kronkelende vrouwenlichamen die vaak niets zeggen en als het ware gefragmenteerd zijn. De camera zoomt in op borsten en billen. Dat is een duidelijk en wederkerend stereotiep.

Tegelijkertijd zien we dat er daar wel wat borrelt . Vrouwen in de muziekindustrie die misschien in eerste instantie opnieuw beelden gaan genereren van trillende billen, maken tegelijkertijd ook  een duidelijk statement rond hun eigen seksualiteit … Je moet soms deze beelden anders bekijken en ze niet allemaal afschrijven. Positieve of negatieve stereotypering hangt af van ieders eigen interpretatie en de context waarin we ons bevinden. Zangeres Lily Allen uitte met haar clip Hard out here kritiek op de trillende billen in videoclips van o.a. de Afro-Amerikaanse artieste Nicki Minaj. Dat werd haar niet door iedereen in dank afgenomen. Heel wat zwarte vrouwen reageerden dat Lily Allen als blanke vrouw niet kon bepalen hoe (zwarte) vrouwen hun vrouwelijkheid en lichaam ervaren. Wederom een verhaal met veel gelaagdheden.

Er is ook een verschil in generatie. Een twintiger interpreteert beelden op een andere manier dan iemand van 50 of 60 jaar. Jongeren hebben doorgaans meer kennis over moderne media en zijn veelal meer mediageletterd. Ze (her)kennen de codes van beeldtaal en vertalen die beter.

Wellicht is het iets complexer, maar er is verandering.  Vrouwen komen nog steeds te weinig en in een te beperkt aantal rollen aan bod, maar er is toch (gelukkig) meer diversiteit dan 20 of 30 jaar geleden.

TIP: Genderklik.be, een project van de Vlaamse overheid, maakt komaf met hokjes voor meisjes, jongens, vrouwen en mannen in de samenleving en helpt jou de genderklik te maken op een leuke en interactieve manier.