Nieuws

Wereldwijd kwam een humanistische beweging op gang kwam na de Tweede Wereldoorlog. Toch is het vrijzinnig humanisme de dag van vandaag niet overal even sterk vertegenwoordigd. Hoe lager de economische welvaart, hoe religieuzer de bevolking – met het Afrikaanse continent als koploper. Zuid-Afrika is met zijn westerse invloeden hierin een bijzonder geval. Vrijzinnig humanistisch consulent Jana Peeters schetst voor ons de geschiedenis en de huidige situatie van het levensbeschouwelijke landschap.

Artikel gepubliceerd in BAM, ledenmagazine van Oudstudentenbond Brussel

Een terugblik

Wie Zuid-Afrika zegt, zegt geschiedenis. Het is het land waar de mensheid werd geboren en waar sinds de prehistorie verschillende volkeren en culturen elkaar ontmoeten. De geschreven geschiedenis van Zuid-Afrika begint echter pas met de aankomst van de eerste Europeanen. Niet de Nederlanders, maar de Portugese zeevaarder Bartholomeu Diaz zette in 1488 als eerste voet aan wal. Met het plaatsen van een kalkstenen pijler en een christelijk kruis zette hij ostentatief een nieuwe levensbeschouwelijke tendens in gang. Toen de Nederlander Jan Van Riebeeck in 1652 arriveerde, duurde het niet lang voor het christendom samen met economische expansiedrang werd geïntroduceerd.

Wanneer verschillende culturen samenkomen ontstaat er een clash. Dat is precies wat er gebeurde in deze periode. Tot voor de aankomst van de Nederlanders, de Franse hugenoten en later de Britten werd zuidelijk Afrika bewoond door de Khoisanvolken. Deze bevolkingsgroepen hadden verschillende gewoontes die door de kolonisten als vreemd werden beschouwd. Vooral het geloof in goede en boze geesten die de elementen in de natuur beïnvloeden werd door de christelijke kolonisten als heidens ervaren. De westerse missionarissen trokken de foute conclusie dat zij geen religie hadden, omdat er zodanig veel stromingen in hun geloofsovertuiging bestonden. Drie jaar na aankomst van de Nederlanders werden de eerste gereformeerde kerken gesticht en werden traditionele Afrikaanse godsdiensten verboden.

Zuid-Afrika werd een melting pot van culturen en levensbeschouwingen, want naast de West-Europeanen en de inheemse bevolking was er in de 17e eeuw een grote aanvoer van slaven uit andere Afrikaanse en Aziatische landen. Om hun positie te verbeteren, lieten velen zich bekeren tot het christendom of trouwden ze met kolonisten. Omdat dit net te veel nieuwe broeders en zusters waren naar de zin van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, werden deze huwelijken verboden. Dit was waarschijnlijk de eerste aanzet voor segregerende normen in het land, verantwoord met de gepaste bijbelverzen. Het gevolg is welbekend.

Een diverse samenleving

Het resultaat was een diverse bevolking die kampte met haar eigen uitdaging: een plaats vinden voor ieder individu binnen een sterk gevarieerde samenleving. Een samenleving die bij de afschaffing van de apartheid nog steeds intens verweven is met het christelijk geloof. Hoewel Zuid-Afrika het minst religieuze land van Afrika is, noemt driekwart van de Zuid-Afrikaanse bevolking zichzelf religieus. Ongeveer 95% hiervan voelt zich verbonden met het christendom. Dit tegenover twee derde op schaal van de wereldbevolking en 44% van de Belgen die zichzelf als religieus beschouwen.

Het lijkt contradictorisch dat de landen die verantwoordelijk waren voor de kolonisering en de verspreiding van het christendom in Zuid-Afrika thans bij de meest seculiere samenlevingen ter wereld behoren. Is de nood aan houvast in de onzekere leefomstandigheden van een ontwikkelingsland de oorzaak hiervan? Onderzoeksbureau Gallup onderzocht de relatie tussen het nationaal inkomen en geloof en concludeerde dat hoe armer een land is, hoe religieuzer de inwoners zijn.

Na de afschaffing van de apartheid werden verschillende pogingen ondernomen om de bevolking te herenigen onder de noemer ‘regenboognatie’. In deze periode, waarbij radicaal wordt afgezet tegen onderdrukking, zien we twee bewegingen. Enerzijds is er een sterke vermenging van christelijke geloofsaspecten met inheemse tradities bij de zwarte bevolking. De traditionele religies lijken terug een plaats te krijgen, hoewel ze nog vaak achter gesloten deuren gebeuren, omwille van het stigma door de Witchcraft Suppression Act van 1957. Deze wet die kennis over hekserij en verwante praktijken strafbaar maakt wordt momenteel herzien.

Anderzijds lijkt er een algehele ommezwaai plaats te vinden in de religieuze beleving van Zuid-Afrikanen. In 1994 werd afgestapt van een christelijke politieke theocratie naar een seculier politiek regime. De grondwet van het nieuwe Zuid-Afrika stelt dat iedereen recht heeft op vrijheid van geweten, godsdienst, gedachte, overtuiging en mening. Met deze overstap ondergaat het levensbeschouwelijke landschap van Zuid-Afrika een geleidelijke verandering. Hoewel een groot aantal niet-gelovigen uit de blanke gemeenschap afkomstig is, is de grootste verandering toe te schrijven aan het toenemende aantal mensen in zwarte gemeenschappen die openlijk hun atheïsme en niet-religiositeit aankondigen.

Intrede van georganiseerde vrijzinnigheid

Ondanks de stigma’s die nog sterk aanwezig zijn tegenover atheïsten, komen steeds meer mensen openlijk uit voor hun keuze om niet te geloven. Gedurende lange tijd bleven initiatieven en een georganiseerde dienstverlening uit, ofwel stierven ze niet lang na de opstart een stille dood. Desondanks ging in 2014 de South-African Secular Society(SASS) met succes uit de startblokken. SASS zet zich in voor een openbaar beleid dat zich baseert op wetenschappelijke feiten boven religieuze dogma’s. Dit doet ze door verder werk te maken van juridische en politieke systemen die een stem geven aan Zuid-Afrikaanse seculiere gemeenschap.

De meest recente prestatie van SASS laat het Ministerie van Binnenlandse Zaken toe om seculiere consulenten op te leiden en aan te stellen. Dankzij dit initiatief kan de SASS binnenkort niet enkel naamfeesten, lentefeesten en afscheidsplechtigheden, maar ook officiële huwelijksplechtigheden aanbieden. Hiermee wordt bovendien een belangrijke stap gezet voor de rechten en vrijheden van de LGTBQI-gemeenschap in Zuid-Afrika.

Met de afschaffing van de apartheid werd een nieuwe periode aangekondigd. Hoewel er nog een lange weg te gaan is, werden belangrijke stappen gezet om de vrijheden van de Zuid-Afrikaanse bevolking te garanderen.

Jana Peeters deed onderzoek naar het levensbeschouwelijke spanningsveld in de zorgsector in Zuid-Afrika.