Opinie: Als je religie als dé waarheid voorstelt, ben je een fanatiekeling
Guy Rooryck
Hoogleraar Frans (UGent)
Dit opiniestuk verscheen op 31 oktober 2020 op destandaard.be.
Dat de Franse president Emmanuel Macron de verlichting en haar waarden verdedigt, stelt hoogleraar Guy Rooryck gerust.
Pankaj Mishra haspelt zo veel door elkaar in zijn kritiek op Emmanuel Macron, Frankrijk, Voltaire, de ‘achterhaalde ideologie van het secularisme’ en het vermeende superioriteitsgevoel van Fransen (DS 29 oktober), dat je niet goed weet waar te beginnen om hem van wederwoord te dienen. Macron zou ouderwetse ideeën oprakelen om de moord op Samuel Paty te veroordelen en hij zou door Charlie Hebdo te verdedigen de beschavingen weer aan het botsen brengen.
Niet de fanatieke islamieten zijn schuldig aan beschavingsstoornissen, maar de holle retoriek van de Franse president. Het ‘superioriteitsgevoel’ van de Fransen tegenover hun oude kolonies verdient wel wat nuancering. De uitspraak van Nicolas Sarkozy in Dakar over de Afrikaan die ‘onvoldoende zijn intrede had gedaan in de geschiedenis’ was een toespeling op een zin van de zwarte schrijver Aimé Césaire: ‘Laat de zwarte volkeren het toneel van de geschiedenis betreden’ en Sarkozy veroordeelde ook ‘de misdaden van de kolonisatie’.
Macron had het niet over een ‘beschavingsprobleem’ in Afrika, maar over un défi civilisationnel, een uitdaging waarin de demografie centraal stond. Toen hij in 2017 verklaarde dat de kolonisatie een ‘misdaad tegen de mensheid’ was, probeerde hij bovendien niet meteen Marine Le Pen te overtroeven.
Satire nodig
Verder ironiseert Mishra Voltaire om de verlichting te deconstrueren. Volgens hem moeten de zwarten nog steeds ‘afrekenen met de langetermijngevolgen van wat Voltaire en andere beroemdheden’ over hen hebben gezegd. Het is kras om telkens weer dezelfde mankementen van bezielers van de verlichting te moeten lezen, als je bedenkt dat in hun tijd de waarde van gelijkheid, die nu vanzelfsprekend lijkt, nergens in de wereld aan de orde was. Voltaire heeft meer dan wie ook onrechtvaardigheden en wantoestanden aan de kaak gesteld van kerkelijke autoriteiten. ‘Gelijkheid’ was geen vanzelfsprekend iets in een beschaving waarin God de garant was van de sociale orde (en van de ongelijkheden en privileges die ermee samenhingen). De werken van filosofen als Rousseau werden verbrand omdat ze gelijkheid verdedigden. De Europeanen hebben onmiskenbaar op een barbaarse manier andere beschavingen miskend en vernield, maar terzelfder tijd heeft de westerse wereld ook zichzelf in vraag gesteld door waarden te verdedigen die haar eigen gedrag veroordeelden.
Macron noch Charlie Hebdo is islamofoob. Wel klagen zij islamitisch gelinkte terreur aan, de ene met de retoriek van een politicus die verantwoordelijk is voor zijn land, de andere in een context van persvrijheid. Het is tekenend dat de moslim Chems-Eddine Hafiz, de rector van de Grote Moskee van Parijs, Macrons toespraak ondubbelzinnig verdedigde en pleitte voor het in eer houden van de ‘laïciteit’. Voor hem is het ‘islamisme een ziekte van de islam’. De wet van 1905 over de scheiding van kerk en staat bleek een wet van verzoening te zijn, waardoor gelovigen en ongelovigen vredig met elkaar konden omgaan. De verlichting probeerde duidelijk te maken dat er een verschil bestaat tussen de Waarheid en het Goede. Wie religie niet opvat als het mogelijke Goede, maar als Waarheid waarin iedereen móét geloven, is een fanatiekeling. Mishra beweert dat Charlie Hebdo ‘een figuur die door meer dan een miljard mensen wordt aanbeden’ bot bespot. Maar het is niet Mohammed die belachelijk wordt gemaakt in de karikaturen, wel het beeld van een profeet die door zijn aanbidders als een onaantastbare waarheid wordt opgedrongen aan de rest van de mensheid.
Politieke leiders, imams en pausen, zij die denken de waarheid in pacht te hebben en andersgelovigen daarom de keel afsnijden, verdienen het object van satire te zijn. Dat juist een politieke leider dat verdedigt, is veeleer geruststellend.
