Nieuws

Zelfbeschikking bij overgansrituelen

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr1

In bijna elke gemeenschap ter wereld worden overgangsrituelen uitgevoerd. De aardbol kleurt bont van die zogenoemde rites de passage en elk volk, elke regio, elk geloof kent zijn eigen tradities. Zo worden kinderen vaak onderworpen aan specifieke handelingen die bepaalde stappen in hun jonge leven vieren. Denk maar aan de geboorte, de inzet van de puberteit of de overgang van kind naar volwassene.

Philipp Kocks

Van kind naar jongvolwassene

Veelal zijn die rites de passage onschuldig te noemen. Bij bepaalde stammen in Ethiopië springen jongens over een koe om zo op symbolische wijze hun kindsheid achter zich te laten en vol overtuiging de volwassenheid in te springen. In Spanje worden pasgeboren baby’s op een matras op straat gelegd, terwijl mannen gekleed als duivels over hen heen springen. Dat doen ze om de kinderen te zuiveren van slechte invloeden en te beschermen tegen demonen.

Je kan er ook van uitgaan dat de dopen van de Katholieke Kerk vandaag vaak onschuldig te noemen zijn. Als vrijzinnig humanist kan je er principieel iets op tegen hebben dat men pasgeborenen een geloof opdringt, maar blijvend letsel houd je er voorlopig niet aan over. Tenzij je in Duitsland woont en een Kirchensteuer of kerkbelasting moet betalen, natuurlijk.

Bedenkelijker wordt het bij kinderen die al wat meer ‘denkkracht’ hebben. Jonge kritische geesten zijn gemakkelijk in te tomen met indoctrinerende geschriften. Zo zou je het woord van een god kunnen gebruiken bij het begeleiden van het kind naar de jongvolwassenheid. Wat die daar te zoeken heeft, is een discussie voor later.

Nóg problematischer wordt het namelijk als er fysiek wordt geknoeid met kinderen. Er zijn heel wat voorbeelden van permanente letsels die deel zijn van een culturele traditie. In sommige gevallen worden de verminkingen aan de allerjongsten toegediend. Van zelfbeschikking kan hier dan uiteraard geen sprake zijn.

Nefaste overgangsrituelen

Bij sommige stammen in Afrika en Azië zijn halsringen een deel van de traditie. Meisjes, soms niet ouder dan vijf jaar, krijgen metalen ringen rond hun hals gespannen om de hals te verlengen. Naarmate ze ouder worden, wordt het aantal ringen verhoogd, met zware gezondheidsproblemen tot gevolg.

In de Kaukasus is bride kidnapping een wijdverspreid gebruik. Een meisje, vaak minderjarig, wordt gekidnapt door een man die met haar wil trouwen. Als hij erin slaagt om ze twee tot drie dagen gevangen te houden, is het ‘koppel’ officieel verloofd. Het zelfmoordcijfer bij vrouwen die het slachtoffer van die praktijk zijn, ligt hoog.

Een veelbesproken voorbeeld is dat van de vrouwenbesnijdenissen, ook wel vrouwelijke genitale verminking of VGV genoemd. De praktijk komt het vaakst voor in Arabische en Noord-Afrikaanse landen en wordt meestal uitgevoerd bij meisjes tussen drie en vijftien jaar. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) bevestigt de brutaliteit van die ingreep en ziet geen enkel medisch voordeel. De organisatie spreekt zich ook officieel uit tegen het toepassen van elke vorm van VGV, zij het professioneel of clandestien.

Bij meisjes zie je vaak dat nefaste overgangsrituelen op vrouwelijke onderdrukking zijn geënt. De besnijdenis wordt bijvoorbeeld als een soort controlemechanisme voor maagdelijkheid gebruikt, aangezien de vagina wordt dichtgenaaid en pas op de huwelijksnacht op brutale wijze wordt opengemaakt. Het weghalen van de clitoris en de schaamlippen verbiedt de vrouw ook elke mogelijkheid tot seksueel genot.

Rituele verminkingen

Als je dan naar mannelijke overgangsrituelen kijkt, wordt de focus vaak op kracht en moed gelegd. Bij krijgersstammen zijn meestal fysieke beproevingen een onderdeel van de overgang van jongen naar man. Bij de Satere-Mawe in het Amazonewoud moet een jonge krijger zijn hand in een handschoen vol kogelmieren steken om zijn hardheid te bewijzen. Die mieren hebben een beet die dertig keer zo pijnlijk als een wespensteek zou zijn.

Stammen in Australië hebben een uiterst brutale manier om van een jongen een man te maken. Specifieke details besparen we je liever, maar als je een sterke maag hebt dan nodigen we je uit om de rites of passage van Australische stammen te googelen.

Maar ook in Europa vind je permanente rituele verminkingen terug waar volgens veel organisaties te weinig tegen wordt ondernomen. De wet die VGV in België verbiedt, is nu bijna twintig jaar oud, toch werd er nog nooit iemand veroordeeld voor het uitvoeren of faciliteren van een vrouwenbesnijdenis. Nochtans is die wet ook van toepassing als de besnijdenis in het buitenland werd uitgevoerd.

Een controversiële praktijk die ook in het Westen vaak voorkomt, is de mannenbesnijdenis. Volgens verschillende analyses is dertig procent van de mannen besneden. De praktijk kent heel wat voor- en tegenstanders over de hele wereld en de motiveringen zijn zeer divers.

In een aantal geloofsovertuigingen is mannenbesnijdenis een groot onderdeel van de rituele handelingen. Hierbij gaat het voor de duidelijkheid om een besnijdenis zonder enige medische indicatie.

Absolute lichamelijke integriteit

In 2017 adviseerden sommige leden van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-Ethiek dat “de absolute lichamelijke integriteit en ‘het recht op bescherming tegen alle lichamelijke aantastingen’ volstrekt niet gewaarborgd wordt door het internationale recht inzake de rechten van het kind.” Zij vinden de balans dus overslaan naar het toelaten van besnijdenissen bij mannelijke baby’s, al voegen ze eraan toe dat de ingreep ook zou kunnen worden uitgesteld naar een latere datum wanneer de persoon zelf kan beslissen.

Op de vraag of die ingreep van niet-medische aard moet worden terugbetaald door de overheid had het comité een duidelijker standpunt: nee. “Die kosten mogen niet langer afgewend worden op de gemeenschap.”

Toen dat advies bij de toenmalige minister van Volksgezondheid Maggie De Block terechtkwam, legde ze het naast zich neer met als argument dat er “medische redenen zijn waarvoor een besnijdenis nodig is, en het Riziv kan niet weten of er een medische oorzaak is of niet. Het gevolg van een niet-terugbetaling zou ook kunnen zijn dat de besnijdenis weer aan de keukentafel gebeurt. We moeten in de eerste plaats denken aan de veiligheid van de kinderen.” (in De Standaard van 21 september 2017)

Wat in 2017 nog een hot topic was, is anno 2020 volledig op de achtergrond verdwenen. Het staat vast dat de bescherming van kinderen tegen religieuze letsels, al dan niet fysiek, nog lang niet genormaliseerd is.