Menselijk contact herstellen in de eenzame eeuw
Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr2
Wie onder ons is het eenzaamst? Vaak denken we dan aan ouderen. En inderdaad, die leeftijdsgroep is eenzamer dan gemiddeld, schrijft de Britse econome Noreena Hertz in haar boek De eenzame eeuw. Het herstellen van menselijk contact in een wereld die steeds verder ontrafelt. Maar niemand is immuun voor eenzaamheid. De eenentwintigste eeuw is de eenzaamste eeuw ooit.
Joke Goovaerts
In de hele wereld voelen mensen zich afgezonderd en vervreemd. Jong en oud, man en vrouw, alleenstaand en getrouwd, rijk en arm. Het is een trend die al gaande was voordat we met een wereldwijde pandemie werden geconfronteerd. Noreena Hertz begint haar boek met haar eigen ervaringen met covid-19 en het leven in lockdown. Actueler kan niet. Het virus maakt duidelijk hoeveel mensen zich verlaten en geïsoleerd voelen. Niet alleen door familie en vrienden, maar ook door overheid, werkgever en samenleving.
Wat is eenzaamheid?
Onderzoeken naar eenzaamheid gebruiken meestal de UCLA-eenzaamheidsschaal (University of California, Los Angeles) die in 1978 werd ontwikkeld. Het is een kwantitatief instrument om subjectieve gevoelens van eenzaamheid te meten. Het gaat om twintig vragen die onder meer kunnen bepalen hoe verbonden en gesteund de respondent zich voelt, maar ook hoe uitgesloten en geïsoleerd en verkeerd begrepen ze zich achten.
Hertz hanteert echter een bredere definitie. Ze definieert eenzaamheid als een interne toestand, een existentiële situatie in persoonlijk, maatschappelijk, economisch en politiek opzicht. Eenzaamheid heeft volgens haar een nieuwe vorm aangenomen door globalisering, verstedelijking, groeiende ongelijkheid door nieuwe technologieën, bezuinigingen en uiteraard het coronavirus. De schrijfster neemt de lezer daarbij mee, van het fenomeen van de eenzame stad naar de isolatie van het scherm, naar de eenzaamheid van kantoorwerk, en naar het isolement en de eenzaamheid in de liefde.
De eenzame muis
Dat eenzaamheid onze gezondheid schaadt en dodelijk is, bewijst Hertz aan de hand van onderzoeken, voorbeelden en verhalen. Maar zou ze de wereld ook agressiever en bozer maken? Bestaat er een verband tussen opkomende agressie in een tijd van isolatie en contactbeperkingen? Bij muizen zeker wel. Een muis, zo vertelt Hertz, is drie maanden oud en zit al vier weken in een kooi in gedwongen eenzaamheid. Dan laten de onderzoekers een nieuwe muis in de kooi. De eenzame muis gaat op haar achterpoten staan, zwaait met haar staart en gaat brutaal in de aanval.
Het zijn geen prettige verhalen, maar de eenzaamheidsexperimenten en diverse onderzoeken tonen aan dat eenzaamheid bij mensen aan vijandigheid wordt gekoppeld. Isolement, afzondering, quarantaine, het doet iets met ons. En dat is ook in onze hersenen te zien. Verschillende onderzoekers hebben een verband gevonden tussen eenzaamheid en een verminderde mate van empathie, van het vermogen om jezelf in de positie van anderen te plaatsen en hun perspectief of pijn te begrijpen. Dat komt tot uiting in het gedrag, maar ook in de hersenactiviteit.
Of nog een andere invalshoek: is er een verband tussen eenzaamheid en een opkomende politiek van onverdraagzaamheid? Aan de hand van de inzichten van de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt en haar boek Totalitarisme legt Hertz uit hoe vereenzaming en verlies van het gevoel ergens bij te horen, mogelijk kunnen bijdragen aan een politiek van wantrouwen en de opkomst van populistische leiders.
Wie als burger eenzaam in de maatschappij staat is gevoeliger voor xenofobie, voor wij-zij-denken, voor complottheorieën, want hij of zij ziet de maatschappij als een vijandiger iets. “Hoe minder sociale banden we hebben, des te meer voelen we ons geïsoleerd, en hoe minder ervaring we hebben met het hanteren van verschillen en het meedraaien als lid van de gemeenschap, des te groter is de kans dat we onze medeburgers niet vertrouwen en de discriminerende en polariserende houding van de populisten aantrekkelijk vinden.”
Menselijk contact herstellen
Met cijfers en een aaneenschakeling van persoonlijke verhalen, ideeën, gedachten en voorbeelden onderzoekt Noreena Hertz de eenzaamheidscrisis. Hoe groot is die crisis? Hoe is het zover kunnen komen en in hoeverre zal het nog erger worden als we er niets tegen doen?
Maar het boek spoort ook aan tot actie. Acties voor overheden, werkgevers en individuen. “Als we tot elkaar willen komen in een wereld die uiteenvalt, moeten we de verbinding herstellen van het kapitalisme met het nastreven van het gemeenschappelijk belang, en zorg, mededogen en samenwerking daarin centraal stellen, en ons ook zo gedragen in het contact met mensen die anders zijn dan wij. Dat is de echte uitdaging: niet alleen het contact herstellen met degenen die op ons lijken, maar ook met de veel bredere gemeenschap waartoe we uiteindelijk behoren.” Het tegengif voor de eenzame eeuw kan uiteindelijk louter zijn dat wij er voor elkaar zijn, ongeacht wie de ander is, besluit Hertz.
Noreena Hertz
De Britse econome Noreena Hertz is auteur en hoogleraar aan het University College London.
Zij is tevens strategisch adviseur op het gebied van economie, geopolitiek, kunstmatige intelligentie, millennials en postmillennials.
Ze wordt omschreven als een van ’s werelds meest toonaangevende denkers.
