Nieuws

Richtsnoeren voor denken en handelen

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr3

Ben jij een artiest, atleet, politicus, profeet of heb je een TikTokaccount met veel volgers? Dan maak je kans om voor ‘rolmodel’ door te gaan. Een rolmodel is een persoon die een voorbeeldfunctie voor een bepaalde groep mensen vervult. We kunnen verschillende soorten rolmodellen onderscheiden, van tijdloze profeten tot online influencers. Onze goeroes en idolen lijken ons te overstijgen en dat is ook hun kracht. Maar de rolmodellen die we in onze directe omgeving vinden, zijn minstens even belangrijk.

Bert Goossens

Aardse en buitenaardse rolmodellen

Profeten en religieuze leiders zijn op en top rolmodellen. Hun woorden en daden vormen een richtsnoer voor hoe we moeten denken en handelen. Je hoeft gelukkig niet over bovennatuurlijke krachten te beschikken om een moreel rolmodel te zijn. Ook vooraanstaande denkers, politici en activisten passen in dat rijtje. Ze treden in de publieke ruimte met het doel om de samenleving in een bepaalde richting te duwen. Wanneer premier Alexander De Croo, filosoof Noam Chomsky of ayatollah Ali Khamenei uitspraken over de positie van de vrouw in de samenleving doet, wordt er geluisterd, door voor- én tegenstanders.

Rolmodellen helpen ons om onszelf politiek, ideologisch en levensbeschouwelijk te positioneren. Dat is positief. Onze samenleving heeft nood aan tegenspraak en debat, zolang die niet in doorgedreven polarisatie uitmonden.

Een goddelijk aura hebben is nuttig, maar niet afdoend om tot een succesvol rolmodel uit te groeien. Jezus, Mohammed en Boeddha zijn tijdloze rolmodellen, maar voor elke nog gekende profeet zijn er al duizenden in de vergeetput beland. De meeste rolmodellen komen en gaan. Sommige rolmodellen blijven actueel door de haast tijdloze cultuurproducten die ze nalaten: boeken, schilderijen, muziek, films …

Artiesten kunnen onsterfelijk worden door er een flamboyante levensstijl op na te houden en daardoor al dan niet vroegtijdig het loodje te leggen. Denk bijvoorbeeld aan actrice en popicoon Marilyn Monroe, grungelegende Kurt Cobain en soulzangeres Amy Winehouse.

Dan heb je nog de atleten. Ze worden bewonderd voor hun talent, hun fysieke prestaties en hun doorzettingsvermogen. Sporters zijn dan ook gegeerd voor reclamespotjes of het meter- of peterschap van een goed doel. Want niet onbelangrijk: een rolmodel kan geld in het laatje brengen.

Een grote verantwoordelijkheid

Als je een rolmodel bent, draag je een grote verantwoordelijkheid. Mensen verwachten dat jij het goede voorbeeld geeft. Of je dat nu wil of niet, mensen stemmen hun gedrag af op dat van jou. Politici en spirituele leiders kiezen ervoor om te fungeren als rolmodel, als vertegenwoordiger of spreekbuis van (een deel van) de gemeenschap. Artiesten, mediafiguren en atleten groeien soms uit tot rolmodel zonder dat ze daarom hebben gevraagd. Hun doen en laten wordt door sociale media met een vergrootglas opgevolgd én becommentarieerd.

Soms heeft dat desastreuze gevolgen. Begin 2021 werd Framing Britney Spears door The New York Times uitgebracht. Die documentaire schetst op welke manier de Amerikaanse popster in haar jonge jaren door de media werd belaagd. Dat zou uiteindelijk in 2007 tot een zware zenuwinzinking leiden die ze nooit te boven is gekomen.

Ook voor het vrijdenken zijn rolmodellen belangrijk. Emancipatiebewegingen worden vaak geleid door charismatische figuren die op de barricaden gaan staan, veelal met gevaar voor lijf en leden. Denk maar aan Rosa Parks, Nelson Mandela of Mahatma Gandhi. Ze verbinden een grote groep mensen met eenzelfde gedachtegoed en treden op als spreekbuis.

Ook vandaag zien we zulke rolmodellen op de voorgrond treden. Greta Thunberg bijvoorbeeld inspireerde wereldwijd miljoenen schoolkinderen om te spijbelen voor het klimaat. Een rolmodel staat er op het juiste moment met de juiste boodschap.

Sommige bewegingen zoals Occupy Wall Street doven dan weer snel uit doordat ze bewust afzien van een morele leider.

Investeren in positieve rolmodellen

Voor elke overtuiging of strekking is er wel een rolmodel te vinden. Ook voor ideologieën en denkbeelden die we als democratische burgers minder genegen zijn.

Adolf Hitler is het meest beruchte voorbeeld. Vandaag zijn er nog steeds mensen met extreemrechtse ideeën die hem als rolmodel aanzien. Net zoals Osama bin Laden een spiritueel leider is voor aanhangers van een extremistische interpretatie van de islam. Ter linkerzijde zijn er dan weer enkelingen die nog steeds dwepen met het gedachtegoed van massamoordenaars Jozef Stalin en Mao Zedong. Het feit dat Oeigoeren en andere islamitische minderheidsgroepen vandaag in China systematisch in ‘heropvoedingskampen’ worden opgesloten, bedekken ze met de mantel der liefde.

Hoe gaan we als samenleving, onderwijs en ouders om met zulke ‘slechte voorbeelden’?

Het is onvermijdelijk dat sommige mensen, en zeker jongeren, grenzen opzoeken. Sommigen proberen aan het burgerlijk bestaan te ontsnappen door aan The Voice van Vlaanderen deel te nemen in de hoop een internationale muziekcarrière uit te bouwen. Anderen flirten met een radicale politieke of ideologische denkstroming. Dat hoeft niet problematisch te zijn, zolang het niet tot tastbaar extremisme leidt. Helaas zijn extremistische rolmodellen in onze hedendaagse samenleving goed vertegenwoordigd.

Het is wensdenken dat we in een democratische samenleving alle radicale kanten kunnen afvijlen. Repressief optreden tegen de extremistische rolmodellen en hun denkbeelden is vaak contraproductief. Daardoor gaan ze meestal nog verder radicaliseren. Het is nuttiger om de nodige (pedagogische) ruimte te voorzien waar (kwetsbare) jongeren hun ideeën kunnen ventileren, maar waar ze ook naar andere meningen leren luisteren en zichzelf kunnen heroriënteren. Er wordt op dat vlak zinvol werk geleverd binnen de levensbeschouwelijke schoolvakken en de interlevensbeschouwelijke dialoog. Daarnaast zijn er tal van lokale initiatieven die aan de slag gaan met jongeren en kwetsbare groepen.

Een mooi voorbeeld uit de vrijzinnig humanistische gemeenschap is Beeldenstorm, een sociaal-artistieke organisatie in de Brusselse wijk Kuregem. Met een ruime waaier aan artistieke, kunsteducatieve en sociaaleconomische activiteiten en projecten geeft ze ruimte aan kansarme groepen om zich op kunstzinnige wijze uit te drukken.

Het beste recept tegen extremisme is investeren in deze positieve initiatieven en rolmodellen: leerkrachten, straathoekwerkers, sociaal-culturele werkers, morele dienstverleners … Mensen die oprecht naar jongeren en kwetsbare individuen luisteren, en hen op een positieve wijze stimuleren om voor hun rechten op te komen zodat ze een plaats in onze samenleving kunnen vinden.

Cancelcultuur

Rolmodellen worden op een voetstuk geplaatst, maar kunnen er ook afvallen.

De MeToobeweging heeft de voorbije jaren heel wat gevallen van seksuele intimidatie, aanranding en misbruik aan het licht gebracht. Personen die door hun maatschappelijke positie dachten ongenaakbaar te zijn, werden (eindelijk) voor het gerecht gebracht. Hollywoodproducent Harvey Weinstein viel uit de gratie omdat hij talloze actrices seksueel intimideerde en misbruikte. Hij staat symbool voor hoe macht en aanzien hand in hand kunnen gaan met seksuele wandaden.

Idolatrie is niet zonder gevaar. We hebben het wel eens moeilijk om de negatieve kanten van onze idolen te erkennen. Het brengt ook een ongemakkelijk gevoel met zich mee. Kunnen en mogen we nog genieten van de muziek of acteerprestaties van een persoon die enkele morele grenzen heeft overschreden?

Door de digitale lynchpartijen die soms op sociale media plaatsvinden, en die niet steeds op basis van feiten tot stand komen, vrezen sommigen voor het ontstaan van een cancelcultuur. Rolmodellen, en hun culturele producten, die de morele toets niet doorstaan, moeten volgens die denkwijze worden geboycot.

Vandaag kijken we ook steeds kritischer naar het eigen verleden. In 2021 is het tweehonderd jaar geleden dat de Franse keizer Napoleon Bonaparte in ballingschap stierf. Hij drukte een onuitwisbare stempel op de samenleving, maar zijn erfenis verdeelt Frankrijk. Voor de enen is hij een visionair die het burgerlijk recht invoerde, voor de anderen een massamoordenaar die de slavernij herintroduceerde.

In zijn herdenkingstoespraak probeerde president Emmanuel Macron het evenwicht tussen voor- en tegenstanders te vinden door Napoleon te omschrijven als “een bouwer, strateeg en wetgever, maar ook een man met fouten.” Macron vroeg om het verleden “niet uit te vagen of te ontkennen, maar wel om het onafgebroken te interpreteren, te erkennen wat fout ging en proberen te begrijpen.”

De geschiedenis is geen statisch en onveranderlijk gegeven. Ze wordt voortdurend herschreven en herdacht, in ons onderwijs en in onze (sociale) media. Kritisch kijken naar heden en verleden kunnen we als vrijzinnig humanisten alleen maar toejuichen. We moeten er echter ook over waken om het verleden niet alleen via de huidige morele standaarden te bekijken. Wanneer iets in een context wordt geplaatst, vormt dat nog geen legitimatie.

De term cancelcultuur wordt door critici ervan soms ook als stropop gebruikt: een karikaturale voorstelling van wat een relevant maatschappelijk debat kan zijn. Zo is het belangrijk om een debat over het koloniale verleden van België, en de rol die koning Leopold II daarin heeft gespeeld, niet uit de weg gaan.

Vanzelfsprekend moeten we waakzaam zijn wanneer we culturele producten willen censureren op verzoek van de individuen of groepen met de langste tenen. Het is een straatje zonder eind en het raakt aan het recht op vrije meningsuiting.

Van vlees en bloed

Jongeren vinden hun rolmodellen vandaag op sociale media zoals YouTube, Instagram en TikTok. Meer dan ooit maken ze ook zelf actief deel uit van die media en beïnvloeden ze elkaar met foto’s, filmpjes en bijpassende emoji.

Internet en sociale media hebben ervoor gezorgd dat klassieke rolmodellen een nog groter bereik krijgen, maar ook dat mensen via hun smartphone tot het rijk der beroemdheden kunnen toetreden. Het is wel de vraag of de hedendaagse influencers de tand des tijds kunnen doorstaan. Online media veranderen heel snel en de roem (of hype) is vaak van zeer tijdelijke aard.

De nieuwe media stimuleren jongeren in hun creativiteit. Maar ze sturen ook aan op een opbod van uiterlijk vertoon, en het scoren met views en likes.

Naast allerhande mythische, onbereikbare en digitale rolmodellen is het minstens even belangrijk om rolmodellen in de directe omgeving te hebben. Mensen naar wie we opkijken, maar in wie we ook vertrouwen hebben en bij wie we terechtkunnen.

Zowel een familielid, een vriend, een leerkracht, een collega als een straathoekwerker kan die rol invullen. Die rolmodellen van vlees en bloed vormen een goed antidotum tegen een overdosis aan afgoderij.