Nieuws

Enkele begrippen nader bekeken

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg12 nr4. Lees hier meer artikels over ‘cultuur’.

Cultuur met een grote of kleine c, beide zijn uitvindingen van de mens. Cultuur kan leiden tot ongeëvenaarde schoonheid en verbinding, maar evenzeer tot polarisatie en breuklijnen. Dat weerspiegelt zich in het bestaan van dominante culturen, subculturen en tegenculturen. Maar wat houden die begrippen precies in? En hoe verhouden ze zich tot elkaar? Een woordje uitleg.

Jérémy Celen

Popcultuur

Samenlevingen hebben de neiging om bepaalde gebruiken, taal, gewoonten, kleding, muziek, waarden en normen uit te dragen. Dat kan worden omschreven als een cultuur. De cultuur die het breedst wordt aanvaard en door de grootste groep mensen wordt gevolgd, kan men zien als de dominante cultuur. Die dominante cultuur wordt ook uitgedragen en verspreid door tv-programma’s, films, boeken, muziek …

De rode draad binnen die vormen van cultuurverspreiding is het creëren van een vertrouwd gevoel, het aanspreken van zoveel mogelijk mensen binnen dezelfde samenleving, het inspelen op een soort wij-gevoel. Die verzameling van ideeën wordt ook weleens omschreven als popcultuur, wat verwijst naar populaire cultuur, het gemeenschappelijke dat binnen een samenleving wordt aangesproken.

Subcultuur

Binnen de dominante cultuur ontstaan verschillende subculturen. Het gaat om kleinere groepen gelijkgestemden die samenkomen en bepaalde subculturen ontwikkelen. Ze hebben een aantal aspecten met de dominante cultuur gemeen, maar evenzeer verschillen ze op een aantal punten. Die kunnen per regio anders zijn. Zo is de dominante taal in Vlaanderen het Nederlands, maar zijn er grote verschillen in de dialecten van West-Vlaanderen en Limburg.

Het ontstaan van subculturen gebeurt meestal wanneer een groep mensen zich niet helemaal in de dominante cultuur kan vinden. Dat komt dan tot uiting in de ontwikkeling van eigen symbolen die verschillen van de dominante cultuur. Het kan bijvoorbeeld om muziek, kledingstijl en taalgebruik gaan.

Tegencultuur

Bij tegenculturen gaat het om kleinere groeperingen van gelijkgezinden die actief tegen de dominante cultuur willen ingaan. Met als doel (een element van) de heersende cultuur te veranderen. Het heeft dus meer betrekking op de normen en waarden die volgens de tegencultuur in tegenspraak zijn met haar eigen maatschappijvisie.

Soms kunnen die groeperingen tot grote politieke en sociale bewegingen uitgroeien. Voorbeelden daarvan zijn dierenrechtenactivisten die oorspronkelijk in kleinen getale tegen dierenleed opkwamen en na enige tijd tot grote organisaties zijn geëvolueerd, zoals de Belgische drukkingsgroep Gaia en de Nederlandse politieke partij Partij voor de Dieren.

Na verloop van tijd kan een succesvolle tegencultuur zelfs deel van de mainstream cultuur worden, doordat de dominante cultuur (aspecten van) de verzuchtingen aanvaardt en in de samenleving implementeert. De burgerrechtenbeweging in de Verenigde Staten bewerkstelligde dat bijvoorbeeld door na een langdurige strijd en dankzij vreedzame protesten de apartheid afgeschaft te zien worden. (lees verder onder de foto)

Digitale subculturen

De komst van het internet en de sociale media heeft het ontstaan en voortbestaan van subculturen drastisch gewijzigd. Waar subculturen vroeger eerder regiogebonden waren en zich tegen de dominante lokale cultuur afzetten, zorgt de globalisering er tegenwoordig voor dat subculturen zich vooral virtueel gaan ontwikkelen.

Dat houdt ook in dat de schaal waarop de subcultuur zich verspreidt, potentieel veel groter kan zijn, aangezien er mensen van over de hele wereld kunnen aansluiten. Een internetverbinding volstaat om deel te nemen. Subculturen hebben dus de capaciteit om zich snel tot wereldwijde fenomenen te ontwikkelen.

Een voorbeeld daarvan is de opkomst van Korean popular music, de K-pop. Dat is een muziekgenre uit Zuid-Korea waarbij boybands – die vaak als idols worden omschreven – centraal staan en dat inmiddels miljoenen fans in alle delen van de wereld telt. K-pop bestaat al sinds de jaren negentig van vorige eeuw, maar raakte aan het begin van de jaren tien wereldwijd verspreid via onder meer YouTube en het huidige X (voorheen Twitter).

De gigantische aandacht en de commercialisering van het genre zorgden de afgelopen jaren wel voor grote competitiviteit, wat bij enkele artiesten tot zelfdoding leidde. Ook waren er claims van seksueel misbruik en gebrekkige arbeidsomstandigheden, wat voor controverse zorgde. Plastische chirurgie is er zeer gewoon en wordt door delen van de K-popbeweging zelfs aangeprezen.

Soms neemt de K-popbeweging ook wel de vorm van een online tegencultuur aan, zoals wanneer fans van het genre zich in 2020 organiseerden om een bijeenkomst van de toenmalige Amerikaanse president Donald Trump te saboteren. Ze reserveerden massaal tickets en daagden daarna niet op, waardoor de zaal halfleeg bleef. Het was een protestactie om het seksisme van de Republikein aan te kaarten.

Oudere subculturen sterven niet per se uit, maar de noodzaak om zich in de fysieke wereld van de dominante cultuur te onderscheiden, lijkt te zijn afgenomen, net zoals de relevantie daarvan. Verschillende subculturen zijn meer en meer verweven geraakt met de mainstream cultuur.

Een voorbeeld is de verkoop van hippiekleding door grote modeketens. Waar de flowerpower in de jaren 1960 een breuk met de heersende cultuur inhield en een alternatieve levensstijl van vrede en liefde voorstond, is de kledingstijl van toen nu een verdienmodel geworden voor modeketens die op jonge consumenten inzetten. Het dragen van een kledingstijl die voorheen met bepaalde principes werd geassocieerd, is niet langer een statement, maar gewoonweg een esthetische keuze geworden. (lees verder onder de foto)

Verandering

De manier waarop culturen, subculturen en tegenculturen zich met elkaar verhouden, is veranderd door de jaren heen. Veel sub- en tegenculturen die na de Tweede Wereldoorlog ontstonden en specifieke fysieke symbolen vertoonden, werden onderdeel van de dominante cultuur of raakten gecommercialiseerd, bleven in kleinen getale bestaan of verdwenen.

De digitale revolutie leidde ertoe dat sub- en tegenculturen zich eerder digitaal en vaak op grotere schaal gaan organiseren. De symboliek van de sub- en tegenculturen wordt niet meer per se fysiek uitgedragen.

Foto bovenaan © Shutterstock.com