Nieuws

Waar kunst en wetenschap elkaar raken

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg12 nr4. Lees hier meer artikels over ‘cultuur’.

De zin van ons leven, waar ligt die ook weer? Waar goden ons vroeger antwoorden gaven op wat we niet konden verklaren, steunen we nu op wetenschap en zijn we zelf de zingever van ons leven. In een spiraal van vragen en zoeken, met gigantisch veel keuzemogelijkheden en zonder de collectieve richtlijnen van vroeger. Kerken lopen leeg, artsenpraktijken zijn overvraagd … Naast wetenschap zijn er nog kunst en cultuur, ook zij dragen bij aan zingeving en welbevinden.

Karen Moulart

De kunst het leven te leven

Depressie en burn-out liggen soms op de loer, met het zeurende gevoel van leegte, zich niet lekker voelen, niet goed weten waarheen of waarom … Of je reist op automatische piloot door het leven tot alles plots anders wordt door het verlies van je gezondheid of een dierbare. Hoe moet het nu verder? En waarom? Vragen over zin en identiteit dringen zich op.

In Europa waren geloof en ideologie lange tijd de steunpilaren van onze zingeving, maar dat jasje zit te strak en de instituten brokkelen af. Ze waren wel de grootste, maar lang niet de enige pijlers. In onze seculiere samenleving zijn autonomie en vrije keuze belangrijke individuele en collectieve waarden geworden en een noodzaak om onze eigenheid te vinden. Wij, mensen, hebben daarbij ook een collectief en verbondenheid nodig. Zingeving helpt om te verbinden en om het juiste evenwicht te vinden tussen afhankelijkheid en onafhankelijkheid, tussen onze vrije wil en onze gedetermineerde condition humaine.

Margaretha Vasalis, een Nederlandse dichteres en psychiater uit de twintigste eeuw, omschreef de menselijke zingeving treffend als volgt: “Maar wel weven wij vanbinnen onophoudelijk van de dunste, taaiste materie héél precieze doorzichtige webben, waarmee orde geschapen wordt en de chaos tijdelijk en telkens opnieuw wordt bedwongen en waarin wij datgene vangen dat op zo’n ogenblik misschien zin genoemd kan worden.”

Kunst, een manier van kijken

Anders zien, het boek dat kunstenaar en auteur John Berger in 1972 samen met zijn collega’s publiceerde na het maken van de befaamde BBC-televisieserie Ways of Seeing, begint met de zin: “Zien gaat vooraf aan woorden. Het kind kijkt en herkent voordat het kan praten.” De manier waarop we dingen zien, wordt beïnvloed door wat we weten of geloven. Zien gaat steeds vooraf aan woorden. Door te zien, bepalen we onze plaats in de wereld om ons heen.

We verklaren die wereld met woorden, maar nooit kunnen woorden het feit ongedaan maken dat die wereld ons omgeeft. De relatie tussen wat we zien en wat we weten staat nooit vast. Elke avond zien we de zon ondergaan. Terwijl we weten dat de aarde wegdraait van de zon. Maar die wetenschap, die verklaring klopt nooit helemaal met wat wij zien. In zijn surrealistische schilderij De sleutel der dromen levert René Magritte commentaar op die altijd aanwezige kloof tussen woorden en zien.

We kijken nooit alleen maar naar één ding, we kijken altijd naar de relatie tussen de dingen en onszelf. Onze blik is steeds actief en in beweging, houdt voortdurend alles in een cirkel rondom ons vast en bepaalt daardoor wat voor ons op dat moment aanwezig is. Hoe we kijken, is wat we denken. Een afbeelding is de herschepping of reproductie van iets wat mensen ooit hebben gezien. Het is een beeld, of een geheel van beelden, dat is losgemaakt van de plaats en de tijd waarin het voor het eerst werd gezien.

Elke afbeelding belichaamt een manier van kijken, zelfs een foto. Maar onze waarneming en waardering van die afbeelding hangen af van onze eigen manier van kijken, van waar we – om welke reden ook – oog voor hebben. We kunnen alleen in dialoog gaan om uit te leggen hoe we ‘iets zien’, letterlijk of figuurlijk, en om te proberen te achterhalen hoe de ander ‘het ziet’. Een gesprek is een poging om wat we zien onder woorden te brengen en om de wederkerigheid van wat we zien bij elkaar af te toetsen. Dat is ook het geval bij onze andere zintuiglijke waarnemingen van kunst, zoals bij het horen van muziek. (lees verder onder de foto)

Het zichtbare vroeger en nu

Wij zien de kunst van het verleden tegenwoordig zoals niemand die vroeger zag. We nemen haar zonder meer op een andere manier waar. In de Europese kunst van de vroege renaissance richtte alles zich naar het oog van de toeschouwer, die indrukken waren de realiteit. De zichtbare wereld werd voor de toeschouwer geordend zoals men zich toen voorstelde dat het universum door God was geordend.

Binnen die opvatting bestaat er geen visuele wederkerigheid, die ontstond pas veel later na de uitvinding van de camera. Het zichtbare kreeg een andere uitdrukking, ook binnen de schilderkunst. Voor de impressionisten werd de zichtbare werkelijkheid vluchtig en was ze voortdurend in verandering. Voor de kubisten was het zichtbare niet langer wat het enkele oog trof, maar de totaliteit van alle mogelijke gezichtspunten rondom het afgebeelde voorwerp of de afgebeelde persoon.

De hele geschiedenis door was de autoriteit van de kunst onlosmakelijk verbonden met het gezag dat haar isoleerde. De moderne reproductietechnieken hebben de autoriteit van de kunst vernietigd en haar verlost. Kunst omgeeft ons sindsdien op dezelfde manier waarop de taal ons omgeeft. Kunst kwam in het volle leven terecht, waar zij uit zichzelf geen macht meer heeft. We moeten wel, meer dan ooit, alert blijven voor het doel waarvoor ze wordt ingezet.

Kunst heeft de tand des tijds doorstaan door mee te evolueren met ons semantisch denken (ons denken over de betekenis of strekking van iets, red.). Daarin ligt de kracht van kunst op het vlak van zingeving, want kunst vult niet zelf in en reikt geen dogmatisch denkkader aan, maar raakt en laat denkbeelden en betekenisgeving elkaar ontmoeten en beleven. (lees verder onder de foto)

Verhalen geven zin en betekenis

Is het niet fascinerend hoe drie woorden zoals ‘er was eens’ of ‘wist je dat’ zoveel verwachting oproepen en ons brein alert maken? In zijn gelijknamige essay Er was eens: over de mens als vertellende aap gaat Johan Braeckman, filosoof en hoogleraar wijsbegeerte, in op hoe elk verhaal ons wil verleiden en tracht onze aandacht en focus naar zich toe te zuigen. Verhalen zijn overal waar mensen zijn. Ze koloniseren ons brein, hechten zich met weerhaken aan onze neuronen vast en laten geen enkele kans onbenut om in andere breinen binnen te dringen.

We besteden meer tijd aan het bedenken en vertellen van verhalen dan aan om het even wat. Als ze niet van buitenaf tot ons komen, creëert ons brein ze zelf. Een studie in het wetenschappelijke tijdschrift Science toont aan dat we bijna de helft van de tijd dat we wakker zijn, dagdromen. Die mijmeringen gaan over gesprekken die we konden of wilden hebben. Er gebeurt van alles in onze verbeelding dat ons gelukkig maakt, maar evenzeer ongelukkig. We kunnen alternatieve levens bedenken en doen dat ook, dag in dag uit, ons leven lang.

Onze dwangmatige neiging om verhalen te bedenken, waarmee we de werkelijkheid virtueel beoefenen en bezweren, is ontstaan lang voor we ook maar de geringste kennis van wetenschap hadden. Al denken miljoenen creationisten er anders over. De scheppingsmythen die overal ter wereld zijn bedacht, leren ons – zoals fictie in het algemeen – veel over emoties, macht, familiebanden, ethiek en relaties, maar helemaal niets over de oorsprong van het heelal, de mens of de natuur. Ze geven geen historische realiteit mee, maar hun functie is het creëren van groepsidentiteit en een gemeenschappelijke moraal. Ons vermogen om verhalen te bedenken, en zo zin en betekenis aan de werkelijkheid en ons bestaan te geven, is zo dwingend en creatief dat we liever fabuleren dan in het ongewisse blijven.

Fictie is de middelpuntzoekende kracht op sociaal vlak en zorgt voor verbinding tussen mensen, waardoor die samen sterker staan dan alleen. De moraliserende kracht van verhalen kan extreem nuttig zijn voor een groep, maar bijzonder nefast voor de relatie tussen groepen onderling. Verhalen maken ons tot morele wezens en leren ons waarden en normen aan, laten ons kennismaken met wat onrecht en rechtvaardigheid is, houden ons een spiegel voor omtrent authenticiteit, zuiverheid, respect en waardering. We leven niet van brood alleen, we hebben ook verhalen nodig. (lees verder onder de foto)

De helende kracht van kunst

Kan kunst genezen? Over die vraag buigt dokter Tessa Kerre, hematoloog en bekend van het tv-programma Topdokters, zich in haar boek Kunst op voorschrift: een pleidooi voor de integratie van kunst en cultuur in de zorg. Daarin zegt ze dat de medische zorg in onze ziekenhuizen steeds beter wordt, maar dat tegelijkertijd het besef groeit dat zorg verder moet gaan. De klinische zorgverleners zijn niet alleen de garagisten van het lichaam, ze moeten ook zorg dragen voor de mens in zijn, haar of hun totaliteit.

Medische problemen staan nooit los van het totale welbevinden – zegt ook dokter Machteld Huber, grondlegger van het gedachtegoed van positieve gezondheid – en volgens professor Kerre kunnen kunst en cultuur daarbij een belangrijke rol spelen. In het UZ Gent ervaart ze dat zorgverleners al warme medische zorgen geven, maar kunst kan nog meer verdiepen en vermenselijken. Ze roept op om ziekenhuizen schoner te maken. Niet in de betekenis van proper en netjes, want hygiënisch zijn ze al, maar in de betekenis van mooi en esthetisch.

Literatuur en kunst kunnen medicatie niet vervangen, wel zijn ze een belangrijk deel van de zorg, omdat ze datgene zijn wat een mens tot mens maakt en net dat dreigt verloren te gaan als je ziek bent. Op zo’n moment neig je gereduceerd te worden tot die ziekte of dat zieke lichaam. In haar boek geeft dokter Kerre veel voorbeelden van hoe kunst helend kan werken, maar ook hoe de aanwezigheid van kunst de zorgverleners rond de patiënt helpt om naast de persoon ook zijn, haar of hun identiteit te blijven zien.

Zo vertelt ze het verhaal van An, een jonge vrouw met acute leukemie die er helemaal onderdoor ging na een langdurige opname in isolatie. Dokter Kerre wist dat de patiënt cello speelde, en ze ging op zoek en vond Jacob. Hij kwam een cellosuite van Bach aan Ans isolatiekamer spelen en voor het eerst in lange tijd glimlachte ze weer. Een betekenisvol moment voor beide cellisten. Toen An enkele maanden later overleed aan een complicatie van haar stamceltransplantatie, vertelden haar dierbaren nadien in een gesprek dat het celloconcert een van de gelukkigste en meest betekenisvolle momenten in haar laatste maanden was geweest. Het had haar de kracht gegeven om door te gaan. Ook voor Jacob, die cello studeert aan het Brusselse conservatorium, heeft dat moment een nieuwe dimensie aan zijn muziek gegeven. (lees verder onder de foto)

De kwaliteit van het leven

Tessa Kerre brengt niet alleen muziek en beeldende kunsten naar haar afdeling in het UZ Gent, zij coördineerde er op de afdelingen hematologie en medische oncologie ook een bijzonder onderzoeksproject met studenten. Het begon in 2018 met een voordracht van Jane Davis, die het concept van ‘shared reading’ ontwikkelde. ‘Shared reading’ of ‘samen lezen’ is een methode waarbij sterke teksten, meestal korte verhalen of gedichten, samen worden gelezen. Er wordt gepauzeerd om in groep over de tekst te reflecteren. Dat brengt gesprekken op gang, haalt herinneringen naar boven, maakt verbindingen.

Samen lezen is een revolutionaire aanpak die iedereen van binnenuit meer mens maakt door ‘samen op verhaal te komen’ aan de hand van sterke teksten. Samen lezen in de zorg kan leiden tot een humanere en holistische zorgverlening. Het helpt patiënten om de vaak voorkomende lege momenten tijdens ziekenhuisopnamen zinvol in te vullen en om even aan het ziek zijn te ontsnappen.

Kunst spreekt de taal van emoties, raakt het hart van mensen en nodigt op die manier uit tot ander gedrag. Kunst en cultuur dragen bij aan zingeving, zelfvertrouwen en welbevinden, kortom, aan de kwaliteit van het leven.