Nieuws

Ondanks het juridische vacuüm

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg13 nr1. Lees hier meer artikels over ‘het begin van het leven’.

Kinderen wensen en krijgen is van alle tijden. In een wereld waarin geen enkel levensplan nog is voorgeschreven, is het al dan niet hebben van kinderen een bewuste keuze geworden. Wie ongewenst kinderloos is, botst op veel drempels en zelfs taboes. Voor hen zijn er tal van behandelingen mogelijk in fertiliteitscentra, maar een dergelijk traject heeft zijn uitdagingen. Een fertiliteitsbehandeling die het meest verstrekkend en het minst wettelijk geregeld is, is draagvrouwschap.

Eline Cautaerts

Een kwestie van alle tijden

Beeld het je even in. Een gemiddeld Vlaams gezin uit de jaren 1950 laat zich fotograferen. Waarschijnlijk zijn alle gezinsleden keurig uitgedost en begeven ze zich naar de studio van de dorpsfotograaf. Hoeveel kinderen staan er op die foto, denk je? De kans dat je nu “twee, maximum drie” zegt, is klein. We stellen ons – terecht – een kroostrijk gezin voor. Dat men een kinderwens had en die ook vervulde, leek toen vanzelfsprekend. Onze samenleving was er overigens naar ingericht: vrouwen bleven thuis voor de kinderen of werden zelfs ontslagen zodra ze huwden. Het was hun taak om voor de kinderen te zorgen. Dat voorbehoedsmiddelen nauwelijks bestonden of werden ‘weggepreekt’, hielp bij het in stand houden van het rollenpatroon. Er kwam weinig keuze bij kijken, kinderen krijgen was nu eenmaal wat je deed.

Vandaag gaat het er wel even anders aan toe. De toekomst ligt voor niemand nog vast. Jonge mensen staan voor heel wat uitdagingen: een diploma halen, een job zoeken, een woning verwerven, aan zelfontplooiing doen, een sociaal netwerk uitbouwen en ook nog kinderen krijgen. Stuk voor stuk ambities die een beslissing en een plan van aanpak vergen. Bij die kinderwens komt ook tijdsdruk kijken, want zelfs in een leven vol andere plannen tikt de biologische klok. Men spreekt ook wel van het dertigersdilemma: hoe te beslissen welke richting je aan je leven geeft en hoe alle balletjes in de lucht te houden? Kinderen wensen en krijgen is niet langer een vanzelfsprekende, maar een bewuste keuze geworden.

Ondanks de complexer wordende omstandigheden leven we nog steeds in een wereld waarin iedereen wordt geacht kinderen te wensen en ze vlot te krijgen. De veronderstelling dat iedereen kinderen wil, klopt op zich niet. Er bestaan verschillende redenen om geen kinderen te hebben. Gaande van bezorgdheid omtrent het bevolkingscijfer over praktische en logistieke bezwaren tot persoonlijke overwegingen. Bewust kinderloos betekent zeker niet altijd gewenst kinderloos: sommige mensen hadden erg graag kinderen gewild, maar het leven heeft er anders over beslist.

Een existentiële dimensie

Wat door de jaren heen niet is veranderd, is dat kinderen krijgen onze existentiële kant treft. Wie kinderen wenst, maar niet (vlot) zwanger raakt, kan een breed palet aan problemen ervaren. Naast individueel gemis, verdriet en onmacht botst men soms op onbegrip en ongelukkige vragen en reacties in de omgeving. Men lijkt wel eens van de ene babyborrel naar het andere kinderfeestje te moeten hollen. Het typische “en wanneer is het aan jou?” is niet van de lucht.

Of men raakt verloren tussen “we houden het liever stil zolang we zelf geen zekerheid hebben” en “ik zou graag mijn hart luchten”, met alle eenzaamheid van dien. Zelfs schuldgevoelens zijn niet ondenkbaar: niet zelden heeft iemand met een onvervulde kinderwens het gevoel de eigen relatie onder druk te zetten of de (schoon)ouders kleinkinderen te ontzeggen.

Ook mannen ervaren strubbelingen met hun kinderwens. Hun positie is grotendeels onderbelicht, zowel in het onderzoek als in het ziekenhuis. Al te vaak associeert men de zorgende ouderrol met de vrouw. Bij een fertiliteitsbehandeling of een zwangerschap gaat het natuurlijk bij uitstek over haar lichaam. Dat neemt niet weg of versterkt soms zelfs dat mannen problemen, misverstanden en taboes kunnen ervaren. (lees verder onder de foto)

Uitdagingen voor de fertiliteitspatiënt

Voor wie niet vlot zwanger raakt, we spreken over één koppel op zes, verplaatst de voortplanting zich vaak van de slaapkamer naar de fertiliteitskliniek. Romantiek verdwijnt ten voordele van technologie. De waaier van mogelijke behandelingen is breed: van cyclusmonitoring, hormoonstimulatie en kunstmatige inseminatie, al dan niet met donorsperma, tot icsi of intracytoplasmatische sperma-injectie, waarbij in het labo een zaadcel in een eicel wordt geïnjecteerd en in de baarmoeder een embryo wordt teruggeplaatst. Waar nodig kan dat zelfs met genetisch onderzoek op het embryo om een ernstige ziekte bij het toekomstige kind te voorkomen. Toch is er niet voor iedereen een pasklare oplossing beschikbaar. Hoe geavanceerd de technologie ook is, de slaagkans van een fertiliteitsbehandeling is niet in steen gebeiteld. Geluk en wanhoop liggen soms enkele cellen van elkaar verwijderd.

De Maakbare Mens, een organisatie die werkt rond nieuwe medische technologieën en de bijbehorende ethische en maatschappelijke vragen, bevroeg fertiliteitspatiënten over de pijnpunten tijdens de behandeling en peilde naar hun suggesties ter verbetering. De patiënten geven aan dat ze bij die emotionele rollercoaster extra professionele ondersteuning kunnen gebruiken. Psychosociale begeleiding is hoognodig en vandaag nog niet voor iedereen voldoende beschikbaar. Opnieuw, net zo goed voor de persoon die de behandeling ondergaat als voor de partner.

Daarnaast vertellen fertiliteitspatiënten dat ze zich op professioneel vlak in onmogelijke bochten wringen. Zeker wanneer men de werkgever voorlopig niet wil inlichten, komt men vaak in een spreidstand terecht. Een pick-up van eicellen, de terugplaatsing van een embryo of een controle-echo houdt geen rekening met een teamvergadering of een noodgeval op het werk. En dan zijn er nog de cruciale telefoontjes met meer nieuws uit het ziekenhuis die op elk moment, zelfs tijdens de werkuren, kunnen komen. Vaak is het op de toppen van de tenen lopen om de professionele verwachtingen in te lossen of gaat het wettelijk verlof op aan doktersbezoeken. (lees verder onder de foto)

Draagvrouwschap toegelicht

De fertiliteitsbehandeling die waarschijnlijk het meest tot de verbeelding spreekt, is draagvrouwschap. We hebben het over draagvrouwschap en niet draagmoederschap, volgens het advies van het Belgisch Raadgevend Comité voor Bio-ethiek, omdat draagvrouwen niet de bedoeling hebben om zelf moeder van het kind te worden.

In de fertiliteitscentra in eigen land is alleen draagvrouwschap met een eicel van de wensmoeder of van een donor mogelijk. We spreken dus over een persoon die zwanger is voor een koppel met een kinderwens zonder dat zij haar eigen DNA met de baby deelt. De wensouders nemen meteen na de geboorte de zorg voor de baby en de ouderrol op. De wensouders verwerven ook het juridische ouderschap, al is daarvoor een adoptieprocedure na de geboorte nodig.

De impact van draagvrouwschap is groot en niet toevallig is de behandeling bij heteroparen doorgaans de allerlaatste optie na een lang traject. Bij homoparen is het dan weer vaak de enige manier waarop ze een genetisch eigen kind kunnen krijgen.

Wie in eigen land een draagvrouw wil inschakelen, moet daarvoor iemand vinden. We hebben geen databanken of agentschappen voor kandidaat-draagvrouwen, dus wensouders moeten zelf op zoek in hun eigen kring. Wie een zus of een enthousiaste vriendin heeft, heeft een opmerkelijke stap voor op wie er geen heeft. Nog vóór de behandeling kan worden overwogen.

België heeft geen wet inzake draagvrouwschap. Dat betekent niet dat het verboden is. Het wil alleen zeggen dat het niet wettelijk verankerd is en dat zorgt voor onzekerheid. Zo zijn de afstammingsregels vandaag niet op maat van draagvrouwschap. Momenteel is een baby juridisch in beginsel het kind van de vrouw die bevalt. Wil zij alleen draagvrouw zijn, dan zijn we aangewezen op een adoptieprocedure die ten vroegste twee maanden na de geboorte kan worden opgestart. Zolang de procedure loopt, blijft de draagvrouw de juridische moeder, hoewel alle zorgtaken bij de wensouders liggen.

In ons land bieden vier fertiliteitscentra een behandeling met draagvrouw aan. Die baseren zich niet op de wet, want die ontbreekt. Ze hanteren uiteraard wel bepaalde principes. Zo wordt er niet aan commercieel draagvrouwschap gedaan en is er het beginsel van kwaliteitsvolle zorg en zorgvuldigheid. Binnen de centra gelden protocollen en grondige medische en psychosociale screenings om het ouderschapsproject tot een goed einde te brengen.

De procedure wordt succesvol toegepast, al is dat dus alleen de verdienste van die fertiliteitscentra die de behandeling verzorgen. Toch zijn ook de centra op een bepaalde manier terughoudend: voorlopig staat de deur van de kliniek niet open voor alleenstaanden, man of vrouw, die hun kinderwens via een draagvrouw willen vervullen. Het blijft wachten op een wet die het juridische vacuüm voor draagvrouw en wensouders opheft en ook de centra de ondersteuning biedt die nodig is. (lees verder onder de foto)

In het buitenland

Wie in eigen land geen zicht op een draagvrouw heeft of de adoptieprocedure of juridische onzekerheid wil vermijden, kan dat alleen door een draagvrouwtraject in het buitenland te starten. Dat werpt enkele heel specifieke problemen op. Het ene buitenland is immers het andere niet. In bepaalde staten van de Verenigde Staten is draagvrouwschap weliswaar commercieel, maar beter geregeld dan bij ons: de begeleiding van draagvrouwen, de matching van draagvrouw en wensouders, een correcte vergoeding voor de draagvrouw, nauwkeurige medische zorgen … het blijkt er mogelijk. Er zijn echter ook andere landen, denk aan Oekraïne of Mexico, die eerder berucht dan bekend zijn om het draagvrouwschap.

Wie voor behandeling naar het buitenland wil, moet zelf uitzoeken of het agentschap betrouwbaar is, of de draagvrouw correct wordt behandeld, of het juridische ouderschap in orde komt, enzovoort. Bovendien is een behandeling in het buitenland duur en dus niet voor iedereen weggelegd. Het ontbreken van een wet drijft mensen naar andere landen en benadeelt dus rechtstreeks diegenen die een behandeling in het buitenland niet kunnen betalen.

Meer informatie en verhalen

Beeld het je even in. Je bent een persoon of een koppel uit de jaren 2020 en je hebt een kinderwens. Zwanger raken verloopt moeilijk, vanwege een medische reden of gewoon omdat je een partner van hetzelfde geslacht hebt of alleenstaand bent. Waarschijnlijk maak je je zorgen en probeer je orde te scheppen in de verwarring en het verdriet dat je treft.

Veronderstellen we even dat je op zoek wil naar informatie over fertiliteitsbehandelingen. Hoe begin je daaraan? Het antwoord op de vraag is niet voor de hand liggend. Wie online gaat zoeken, moet zich een weg banen door verschillende informatiebronnen waarvan niet altijd duidelijk is hoe recent en correct ze zijn. Daarnaast bestaan er allerhande online fora of groepen op sociale media, maar ook daar rijst de vraag hoe betrouwbaar de informatie is.

De Maakbare Mens bouwde met de hulp van de verschillende Vlaamse fertiliteitscentra een website die informatie en verhalen uit het leven gegrepen samenbrengt. Wie meer wil weten, kan naar www.ikwileenkind.be surfen. En voor wie nieuwsgierig is, maar liever luistert, is er de podcastreeks over kinderwens, te vinden op de website van De Maakbare Mens.