Nieuws

Democratie in tijden van desinformatie

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg13 nr2. Lees hier meer artikels over ‘democratie’.

Termen als desinformatie en fake news vliegen ons tegenwoordig om de oren. Hoewel je misschien zou denken van niet, toch is nepnieuws iets van alle tijden. Ook vroeger werden feiten verdraaid of werd er verkeerde informatie de wereld in gestuurd. Het grote verschil met nu is de impact van sociale media op de verspreiding van nepnieuws. Wat is fake news en hoe kan je het herkennen? Durven twijfelen en dubbelchecken is daarbij meer dan ooit de boodschap.

Jérémy Celen

Enkele termen toegelicht

Desinformatie is informatie waarvan kan worden aangetoond dat ze opzettelijk is gemaakt om een publiek te bedriegen.

Nepnieuws is een vorm van desinformatie die als doel heeft om foute informatie op grote schaal te verspreiden. Wordt ook fake news genoemd.

Algoritme is een soort rekensom die gaat tellen welke websites of nieuwsartikels je het meest aanklikt. Na een tijdje zal het algoritme zelf voorspellen welke websites en nieuwsartikels je interessant zou kunnen vinden.

Trending verwijst naar een bepaald onderwerp dat op korte tijd veel aandacht krijgt door het aantal likes of discussies die over dat onderwerp op sociale media plaatsvinden.

Feiten zijn vaststellingen waar niemand omheen kan en waarvoor bewijs wordt geleverd. Het zijn stabiele uitgangspunten voor overleg en discussie. Degenen die ermee geconfronteerd worden, zullen dan ook moeten beamen dat ze ‘waar’ zijn.

Fictie is niet gebaseerd op feiten. Fictie is verzonnen, iets dat zonder bewijzen wordt voorgelegd, iets dat niet hard kan worden gemaakt. Op zich is dat geen probleem, tenzij het onderscheid tussen feit en fictie niet meer duidelijk is. Als dat gebeurt, wordt het heel moeilijk om een goede en open discussie te voeren.

Broodje aap gaat online

Broodjeaapverhalen en aprilvissen, vroeger waren dat eerder onschuldige vormen van fantasierijke verhalen, vervormingen van de werkelijkheid en grapjes. Maar tijdens de laatste twee decennia, gekenmerkt door de opkomst van sociale media, namen vormen van desinformatie de bovenhand op alle niveaus van de samenleving. De ‘alternatieve feiten’, gepopulariseerd tijdens het Amerikaanse presidentschap van Donald Trump, verlieten het politieke toneel niet meer.

Desinformatie is echter geen zuiver politiek instrument, ze wordt ruim ingezet door verschillende organisaties en individuen en breed verspreid over alle mogelijke maatschappelijke thema’s. Dat kan gaan om desinformatie over gezondheid, bijvoorbeeld de beweringen over chips in de coronavaccins, over bloeddrinkende showbizzfiguren, zie ‘pizzagate’ in de Verenigde Staten, of over het klimaat, zoals de klimaatopwarming als een hoax omschrijven.

Een voorbeeld van desinformatie zoals nepnieuws is geen recent fenomeen. Maar de vorm, snelheid en omvang waarmee het in de virtuele wereld gedijt, zijn dat wel. Nieuwe strategieën zoals memetic warfare – of memetische oorlogsvoering – deden hun intrede. Dat verwijst naar de online trollenlegers die zowel voor bedrijven als politieke partijen en natiestaten worden ingezet met als doel de invloed of macht te verstevigen of uit te breiden. Denk aan de vele cryptomuntbedrijfjes die de sociale media met hippe filmpjes overspoelden en waarvan er achteraf verschillende malafide bleken te zijn. Of denk aan de memes of korte filmpjes op YouTube en TikTok die een ‘sterke leider’ afzetten tegen een ‘zwakke democratie’. Het is geweten dat onder meer Rusland daarvan gebruikmaakt.

Fake news gaat zeer snel rond, door een combinatie van massaal delen, liken en het algoritme dat je steeds meer van dezelfde content voorschotelt. Daarnaast wordt het kwalificeren van feitennieuws, analyses en opinies van opponenten als ‘nepnieuws’ vaak gebruikt door machthebbers of woordvoerders van niet-democratische regimes om op die wijze de persvrijheid aan banden te leggen. (lees verder onder de foto)

Vertrouwen op wetenschap

De snelle opkomst van online communicatie en sociale media heeft een dynamiek doen ontstaan waarbij het zwaartepunt van het publieke debat is verschoven van de traditionele naar de online mediakanalen. Daar wordt in stijgende mate opgemerkt dat het wetenschappelijke discours rond logisch denken, rationele bewijsvoering en transparantie er wordt aangevallen. Gezien het vertrouwen in de wetenschap net op de voornoemde pijlers is gebaseerd, brengt dat gevaren met zich mee.

In opdracht van de Raad van Europa werd er een onderzoek uitgevoerd naar de verstoring van juiste informatie via mediakanalen. De studie werd door media-onderzoekers Claire Wardle en Hossein Derakhshan gerealiseerd en verscheen in 2017 onder de titel Information Disorder. Onafhankelijk daarvan werd een tweede studie besteld door de Europese Commissie, die een High Level Expert Group aanstelde voor een onderzoek naar nepnieuws en online desinformatie. Beide studies werkten een conceptueel kader uit met betrekking tot het ontstaan en de verspreiding van nepnieuws in de bredere context van desinformatie in het digitale tijdperk.

Beide rapporten kwamen tot de conclusie dat de verspreiding van desinformatie via het internet een bedreiging voor de democratie vormt. Dat wordt onderbouwd met de aanname dat de geloofwaardigheid van democratische waarden en verkiezingen in verschillende sectoren onder druk staan. Een snelle verspreiding van nepnieuws zorgt ervoor dat het wantrouwen en de verwarring bij de bevolking toenemen. Dat kan als gevolg hebben dat bepaalde nationalistische, etnische en levensbeschouwelijke spanningen in de hand worden gewerkt.

Uit onderzoek – online te lezen bij Mediawijs – blijkt bovendien dat maar eenenvijftig procent van de Vlamingen vertrouwen heeft in de traditionele nieuwsmedia. Slechts drie procent van de jongeren slaagt erin om nepnieuws altijd te herkennen. Het wordt immers steeds moeilijker om echt van fout te onderscheiden. (lees verder onder de foto)

Hoe kan je nepnieuws herkennen?

Wat kan je zelf doen tegen desinformatie en nepnieuws? Als je twijfelt aan de betrouwbaarheid van de inhoud van een bericht, like of deel het bericht dan beter niet en reageer er niet op. Want als je dat wel doet, komt het bericht ook sneller in de tijdlijn van anderen terecht. En als het nieuws dan werkelijk nep is, raakt het al breed verspreid zonder dat de echtheid werd gecontroleerd.

Wat frequent voorkomt, is de recyclage van bestaande foto’s en video’s. Dan wordt er een foutieve tekst en datum bij een bestaande foto geplaatst. In zo’n geval kan je best een ‘omgekeerde zoekopdracht’ uitvoeren via een zoekmachine of website. Daar kan je de foto opladen en dan gaat die op zoek naar de oorspronkelijke bron van de foto. Een voorbeeld daarvan is tineye.com, dat het opduiken van een bepaalde afbeelding zelfs chronologisch ordent.

Ook via de foto of video zelf kan je heel wat te weten komen. Stel dat er een foto de ronde doet van pakweg Sint-Niklaas, maar op het beeldmateriaal zie je onbekende gebouwen, reclame in andere talen of kleurige nummerplaten bij auto’s, dan moet er een alarmbelletje afgaan. Een makkelijke check doe je via bijvoorbeeld Google Maps of Google Earth, waar je de straat en omgeving kan bekijken.

Kijk ook zeker de datum en afzender van het bericht na. Als het profiel dat het bericht post, nog maar recent is aangemaakt, wees dan zeker voorzichtig. Ga na van wie de beelden komen en check of de bron te vertrouwen is. Bij nieuws over oorlogen of conflicten let je best op om je niet te beroepen op bronnen die nauw verbonden zijn met de staten of partijen in het conflict. Ga op zoek naar onafhankelijke bronnen.

Levenslang bijleren

De snelle verspreiding van valse berichten kan leiden tot meer polarisatie, een inperking van de persvrijheid en een bedreiging van de democratie. Toch hoeven we niet meteen in doemdenken te vervallen. Er zijn immers heel wat doeltreffende methoden om nepnieuws te ontmaskeren.

In toenemende mate zullen het onderwijs en de klassieke media hun rol daarin moeten opnemen, door mensen op te leiden en hen met die nieuwe realiteit te leren omgaan. Levenslang bijleren is de boodschap in de strijd tegen desinformatie.

Meer lezen?

De feiten over fake news, op Mediawijs.

Factchecken voor beginners, op Mediawijs.

Hoe herken ik fake news?, op Wat Wat.

Hoe kan je achterhalen of beelden uit Oekraïne kloppen of niet? Vier tips op een rij, op VRT NWS.

Digital News Report: Hoe beleven Vlamingen het nieuws?, op Mediawijs.

Hoe de betrouwbaarheid van informatie checken?, Frank Roels, 5 april 2024, online bij het Humanistisch Verbond.

Information Disorder: Toward an Interdisciplinary Framework for Research and Policy Making, Claire Wardle & Hossein Derakhshan, Council of Europe Report, 2017, online.

A Multi-dimensional Approach to Disinformation, Directorate-General for Communication Networks, Content and Technology, European Commission, 2018, online.

Foto bovenaan © Shutterstock.com