Nieuws

Niet bedreigend, maar verrijkend

Interview met Christophe Busch

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg13 nr2. Lees hier meer artikels over ‘democratie’.

Je kan er tegenwoordig niet omheen, polarisatie lijkt overal aanwezig te zijn. Gaande van politieke debatten op televisie tot stevige discussies aan tafel. Is de polarisatie in onze samenleving toegenomen? En is het altijd negatief om extreme standpunten in te nemen? Op zoek naar antwoorden gaan we te rade bij Christophe Busch, criminoloog, historicus en directeur van het Hannah Arendt Instituut voor diversiteit, stedelijkheid en burgerschap.

Jana Peeters

Polarisatie lijkt de laatste tijd echt een hot topic. Hoe komt het dat we die term tegenwoordig zo veel horen?

Christophe Busch: Termen zoals polarisatie zijn modefenomenen die komen en gaan. Enkele jaren terug in de tijd was radicalisering het modewoord, momenteel is het polarisatie. Dat betekent daarom niet per se dat er meer polarisatie is. Zoiets is lastig meetbaar en moeilijk te vergelijken binnen een historische context. Wat we wel weten is dat de complexiteit van onze samenleving met een gigantische vaart is toegenomen. Ik vergelijk die al eens met de tijd waarin mijn grootmoeder leefde. Begin 1900 was het leven in Gent relatief eenvoudig. Je was katholiek, ging naar het Davidsfonds en las je eigen krant in de verzuilde realiteit. Als je niet katholiek, maar liberaal was, ging je naar het Willemsfonds en las je een andere krant.

Zowel de diversiteit van als de zienswijze op onze wereld was toen een stuk beperkter. Ook in mijn kinderjaren was dat nog zo. Toen ik naar het secundair onderwijs ging, was één op de duizend studenten islamitisch. Dat was met andere woorden geen diverse omgeving. Op één of twee generaties tijd merk je dat de wereld superdivers is geworden. Dat gaat niet alleen over de diversiteit van mensen, maar ook over de diversiteit van zienwijzen. Door de globalisering is de wereld ons dorp geworden en dat brengt een grotere complexiteit met zich mee. En dan volgt de vraag: hoe gaan we om met die toegenomen complexiteit, fricties en percepties op de wereld? (lees verder onder de foto)

Hoe kijk jij, met een achtergrond in geschiedenis en criminologie, naar de toegenomen complexiteit van onze wereld?

Busch: Door die achtergrond weet ik hoe belangrijk ons eigen referentiekader en wereldbeeld zijn om ons gedrag te begrijpen. Mensen reageren niet per se op wat waar is, maar op wat ze denken dat waar is. Door de geschiedenis heen zien we dat heel duidelijk terugkomen. Als jij gelooft dat er binnen een samenleving superieure rassen zijn, stel het Arische ras, en inferieure rassen, stel het Joodse ras, dan ga je problematisch gedrag vertonen. Jij beschouwt jezelf immers als rationeel, binnen de grenzen van een absurd referentiekader.

Als je vandaag gelooft dat de wereld geen bol, maar een platte schijf is, dan ga je waarschijnlijk niet met een boot langs de rand van die schijf varen. Want dan heb je de rationele angst dat je boot er gaat afvaren. Voor mij is dat compleet irrationeel, omdat ik een ander wereldbeeld heb. Wat je gelooft, is bepalend voor je gedrag. Dat is de reden waarom we aandacht moeten hebben voor giftige of vijandige referentiekaders. Vanuit de vele historische inzichten dragen we de verantwoordelijkheid om lessen uit het verleden te trekken en daar vandaag beter mee om te gaan.

Is polarisatie dan altijd negatief?

Busch: Eigenlijk is polarisatie het op scherp stellen van de polen, van uiterste categorieën. Dat kan heel bedreigend zijn als het een giftige invulling kent. Maar het kan ook heel verrijkend zijn, zeker binnen een democratische situatie met een legitieme invulling. Het is cruciaal om een onderscheid te leren maken tussen democratische en toxische polarisatie.

Zo had je ten tijde van mijn grootmoeder voor- en tegenstanders van het vrouwenstemrecht in België. Wat doet een democratie? Die zorgt voor vrije ruimte en toolkits: je hebt het recht op vrije meningsuiting om die democratie te laten groeien en bloeien. Zoals polarisatie de zaken op scherp stelt, zo gebeurde dat ook met het idee van vrouwenstemrecht.

Een democratie omarmt polarisatie, maar ze moet dan wel legitiem op de bal spelen. Als polarisatie niet democratisch maar toxisch is, dan speelt ze niet op de bal, maar op het individu: dé groep, dé man of vrouw of persoon, dé samenleving. In dat geval is het makkelijk om naar een bedreigingsnarratief af te glijden, waarbij de ander de vijand is geworden. Vanuit dat frame kom je natuurlijk in de problemen, omdat je het sociale weefsel van de samenleving beschadigt. We zitten samen in de boot, maar als jouw antwoord is dat bepaalde personen uit de boot moeten, dan heb je een probleem. Dat onderscheid leren maken, is cruciaal om polarisatie beter te plaatsen. (lees verder onder de foto)

Als je merkt dat een gesprek naar toxische polarisatie afglijdt, bijvoorbeeld vanuit een extreemrechtse ideologie, hoe kan je daar het best mee omgaan?

Busch: Het is goed om voor ogen te houden dat mensen allemaal een mening hebben. Ze baseren zich soms op feiten, maar vaak ook niet. Wat vooral belangrijk is, is om niet meteen te gaan counteren of in de tegenaanval te gaan. Dan zit je in een ja/nee-discussie met een dynamiek van machtsstrijd. Het is veel succesvoller om te vragen wat die persoon nu precies bedoelt. Soms gebeurt het dat mensen iets zeggen dat ongelukkig genuanceerd is of dat ze informatie van sociale media proberen te herhalen.

Wanneer je doorvraagt, nodig je de andere persoon uit om na te denken over die argumenten. Vanuit zo’n denkproces of dialoog kan je verschillende lagen van nuance en complexiteit beginnen te omarmen. Gezamenlijk tracht je een gedeelde realiteit te creëren en hopelijk ga je zelf ook leren dat die persoon een eigen verhaal, eigen referentiekader en eigen geschiedenis heeft. Dat is allemaal relevant om te begrijpen waar een bepaald verhaal vandaan komt.

Meer weten?

‘De inzichten’ van Christophe Busch: meer info hier en te bekijken op VRT MAX of te beluisteren als podcast.

‘Het pleidooi’ van Christophe Busch: ‘Weest bewust van de kracht van taal en verhaal’, kijk er hier naar.

‘De duivel in elk van ons, Van Holocaust tot terrorisme: hoe gewone mensen in staat zijn tot buitengewoon kwaad’, Christophe Busch, Borgerhoff & Lamberigts, 2023, ISBN 9789463935784, 848 pagina’s.