Nieuws

Muziek van gesneuvelde componisten

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg7 nr4

Honderd jaar na het einde van de Eerste Wereldoorlog ploegen boeren op de voormalige slagvelden nog altijd bommen en granaten naar boven. Evenmin zijn alle stoffelijke resten van de frontsoldaten geborgen. In vele opzichten leeft de Grote Oorlog nog steeds verder. The Flowers of War is een project dat het culturele verlies van die vreselijke loopgravenoorlog in kaart brengt.

Hilde Vandervelde

Prachtige bloemen

De bedoeling van het project is om muziek en kunst van artiesten die tijdens de Eerste Wereldoorlog in het leger dienden en aan het front het leven lieten of zwaargewond raakten, te detecteren. Het project focust specifiek op het opsporen, reconstrueren, uitvoeren en opnemen van muziek die tot voor kort over het hoofd werd gezien of verloren was gegaan. Maar ook andere kunstvormen, vooral dan beeldende kunsten en literatuur, komen aan bod.

Via concerten, kunstevenementen en symposia, naar aanleiding van de herdenking van de Eerste Wereldoorlog, worden de teruggevonden werken aan het publiek voorgesteld.

The Flowers of War is een Australisch project, dat ook op Franse steun kan rekenen. Het beperkt zich niet tot de landsgrenzen, maar heeft ook al artiesten en werken uit Duitsland en Frankrijk aan de vergetelheid onttrokken. De Grote Oorlog was een wereldgebeuren en het culturele verlies is groot in alle betrokken landen.

Een van de bezielers van The Flowers of War is de Australische componist, dirigent en violist Chris Latham. Hij houdt zich al geruime tijd bezig met oorlogsgerelateerde muziek, meer bepaald sinds 2005. Nu de herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog stilaan op hun einde lopen, zal hij zich de komende jaren ook toespitsen op verdwenen en vergeten componisten uit de Tweede Wereldoorlog en de Vietnamoorlog, twee andere conflicten waarbij Australië was betrokken. “Ik wil die prachtige bloemen uit het verleden oogsten en die begraven ervaringen laten weerklinken, zodat we beter beseffen welke schade oorlog aanricht, en zodat we vastberadener zijn om een duurzame vrede te bewerkstelligen”, zegt hij.

Frederick Septimus Kelly

De grootste componist die Australië tijdens de Eerste Wereldoorlog verloor, is zonder enige twijfel Frederick Septimus Kelly, geboren op 29 mei 1881 in Sydney en gesneuveld op 13 november 1916 tijdens de slag aan de Somme, op amper 35-jarige leeftijd. Hij studeerde in Eton, Oxford en Frankfurt, woonde en werkte in Engeland na zijn studies, en ligt begraven in Frankrijk. “Het gevolg was dat niemand hem claimde. Voor de Australiërs was hij een Engelsman en voor de Engelsen was hij een Australiër. We waren ons niet bewust van het talent dat we verloren hadden”, aldus Chris Latham, die hoopt dat Kelly nu wereldwijd zal worden erkend als de zeer begaafde componist die hij was. Opmerkelijk genoeg zijn Kelly’s sportprestaties wel in de annalen opgenomen. Naast componist en pianist was hij een begenadigd roeier die op de Olympische Spelen van 1908 in Londen een gouden medaille won.

In zijn zoektocht naar originele manuscripten heeft Chris Latham er intussen al meer dan tien jaar onderzoek en speurwerk opzitten. Dat leidde in 2016 tot de uitgave van een dubbel-cd met werk van Kelly, A Race Against Time. De uitgebreidere digitale release is goed voor drie uur muziek, waarvan het merendeel nooit eerder werd opgenomen. En daar houdt het niet op. In mei 2018 was Latham in Brussel voor de opname van Kelly’s String Trio in B minor, ofte Strijktrio in b-mineur.

Het String Trio in B minor uit 1911 duurt veertig minuten en is Kelly’s langste en beste stuk. En ook zijn moeilijkste. Het bewijst zijn virtuositeit. “Ik denk dat hij ervoor koos een strijktrio te schrijven om zichzelf uit te dagen”, zegt Latham. “Ik kan geen andere reden bedenken. Het is een ongewoon genre en het is erg ongebruikelijk dat iemands langste werk een stuk voor strijktrio is.”

“Het tragische is”, gaat hij verder, “dat Kelly nog ongeveer twee uur muziek in zijn hoofd had die onherroepelijk verloren is gegaan. Uit zijn dagboek weten we dat hij in zijn hoofd componeerde en zijn muziek pas uitschreef wanneer ze klaar was en hij er de tijd voor had. Er zijn dan ook heel weinig partituren van hem waar meer dan één versie van bestaat. Het String Trio is hierop een uitzondering, daar heeft hij vijf jaar aan gewerkt en gepolijst. Kelly beschrijft zijn leven als een race tegen de klok – a race against time – en maakt zich voortdurend zorgen dat hij niet genoeg tijd heeft om alle muziek in zijn hoofd neer te schrijven. En jammer genoeg heeft hij gelijk gekregen.”

Septimus Trio

Het Belgische Septimus Trio, dat zijn naam aan de vroegtijdig overleden componist ontleende, ging de uitdaging aan het String Trio in te studeren. Tot grote voldoening van Latham, die zich lovend uitlaat over hun inzet en uitvoering.

Kaja Nowak speelt viool, Diede Verpoest altviool en Wouter Vercruysse cello. In hun handen komt het String Trio tot leven in de opnamestudio van Beeldenstorm. Het resultaat is indrukwekkend. Meer dan honderd jaar na datum wordt Kelly’s String Trio in B minor voor het eerst op drager vastgelegd.

Tussen de opnamen door maakt Chris Latham graag tijd vrij om meer te vertellen over zijn drijfveren om in de donkerte van het verleden te duiken en de wereld van vandaag, langs de weg van de muziek, verlichting te schenken.

Waarom is het belangrijk muziek van gesneuvelde componisten op te sporen en uit te voeren?

Chris Latham: Op die manier geven we een stem aan diegenen die verdwenen zijn en aan diegenen die hen hebben verloren. Wanneer je die muziek speelt, dan lijkt het alsof de componist in zijn muziek aanwezig is. In vele gevallen vind ik muziek terug van mensen van wie ik zelfs geen foto kan vinden. Je hoort hun muziek, maar je weet niet hoe ze eruitzien, en toch kan je op de een of andere manier hun persoonlijkheid in hun muziek terugvinden. En dan besef je dat je hen weer tot leven kan wekken.

De muziek maakt het ook gemakkelijker om over die vreselijke gebeurtenissen te spreken. Want het probleem waarmee we geconfronteerd worden, is dat er over zulke grote aantallen wordt gesproken. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn twintig miljoen doden gevallen. Niemand kan zich voorstellen wat dat precies inhoudt of wat het betekent om door een bom of granaat te worden opgeblazen. Maar wanneer je een muziekstuk speelt, dan worden mensen als het ware in het verhaal getrokken, omdat het tot een kleinere schaal wordt teruggebracht. Het wordt reëler en net daardoor wordt het verhaal bevattelijk.

De muziek helpt bij het verwerken van het verleden en het verdriet?

Latham: Toen we met de herdenkingsconcerten begonnen, merkte ik dat mensen huilden en ontroerd waren. Sommigen hadden iemand in hun familie of omgeving verloren. Er zat verdriet in hen waar ze geen uitdrukking aan hadden kunnen geven. Het hele project was dus niet zinloos, er is iets positiefs uit voortgekomen. Ook voor mij was dat eerder een opluchting, want ik was er niet zeker van dat iedereen me hierin zou volgen.

Zo besefte ik dat de herdenkingen het mogelijk maken om over de dood en het verdriet te praten. Mensen zijn bang voor de dood, maar als je het eerst over de Eerste Wereldoorlog en de herdenkingen hebt, dan wordt het aanvaardbaar. Mensen geven zichzelf dan de ruimte om diep ontroerd te zijn, en dat kan een louterend effect hebben.

In je werk verzoen je twee tegenpolen, muziek en oorlog. Hoe ga je daar zelf mee om?

Latham: Mijn werk combineert inderdaad twee tegengestelde zaken: vernieling en schoonheid, dood en leven. Het lijdt geen twijfel dat er uit al die dood nieuw leven ontstaat.

Wanneer ik een verloren muziekstuk terugvind, dan werken we hard om het aan het publiek voor te stellen. Negentig procent van de muziek die we uitbrengen – en het gaat ook werkelijk om goede muziek – is nooit eerder opgenomen. Die enorme hoeveelheid nieuw materiaal, afkomstig uit alle betrokken landen, is een geschenk.

En hoewel mijn werk me vaak met de dood confronteert, geniet ik er echt van om dit te doen. Dat zou je niet verwachten, want het is soms wel overweldigend. Maar het terugvinden van een origineel manuscript maakt me ontzettend gelukkig. Het is te vergelijken met jongens die op schattenjacht gaan. Het is alsof ik veel goud heb gevonden. (lacht) Dat vind ik het meest positieve aan mijn werk: in staat zijn om dingen te vinden en terug te geven.

© National Library of Australia  Eerste en laatste pagina’s van de originele partituur van Kelly’s String Trio in B minor; de partituur wordt nu in de National Library of Australia bewaard

Muziek is meer dan entertainment voor jou en heeft een maatschappelijke functie?

Latham: Het project heeft ertoe geleid dat het muziekrepertorium wordt uitgebreid. De hoeveelheid mooie dingen in de wereld neemt toe, en dat is alvast zinvol. Maar het heeft nog iets waardevols opgeleverd. Het doet mensen nadenken over de aard van conflicten en het kan ook op diplomatiek vlak een bijdrage leveren. Tijdens herdenkingsplechtigheden of ceremonies naar aanleiding van de Eerste Wereldoorlog hoef je niet veel te zeggen: je speelt muziek van overleden Franse soldaten, van gesneuvelde Duitsers, van gestorven Belgen, Engelsen, Australiërs … in aanwezigheid van alle ambassadeurs. Het is erg voor de hand liggend, maar het werkt wel. De muziek benadrukt de verbondenheid tussen de landen.

Over honderd jaar zullen we de Eerste Wereldoorlog waarschijnlijk niet meer herdenken. Nu was het uitgelezen moment om dit project te realiseren en ik ben blij dat ik de kans heb gekregen om eraan bij te dragen. Vreemd genoeg leek het alsof ik me hier al mijn hele leven op had voorbereid. Ik heb altijd aangevoeld dat een louter entertainende rol als musicus voor mij niet voldoende zou zijn. Ik wil graag iets zinvols doen. Want het baart me zorgen dat we door mensen te entertainen de aandacht afleiden van wat echt belangrijk is in het leven, zoals het lijden in de wereld proberen te verlichten. Ook als artiest dien je je maatschappelijk te engageren.

Honderd jaar na datum beroert de Grote Oorlog nog steeds vele mensenlevens. Waar komt jouw interesse voor de oorlog eigenlijk vandaan?

Latham: Ik ben altijd gefascineerd geweest door de militaire dienst van mijn familie in oorlogstijd en de schade die dat heeft veroorzaakt. Mijn twee grootvaders hebben in de oorlog gevochten, de ene in de Eerste en de andere in de Tweede Wereldoorlog. Met als gevolg dat geen van beiden in staat was om hun kinderen – mijn ouders – lief te hebben. Mijn grootmoeder daarentegen hield van iedereen, maar zij werd achtervolgd door gruwelijke nachtmerries over haar tijd als verpleegster aan de Somme. Mijn grootoom Peter, een bekende musicoloog, hoopte om een carrière als pianist en componist op te bouwen, maar nadat zijn schouder door een kogel werd verbrijzeld, was het veel te pijnlijk voor hem om nog te spelen en stopte hij met componeren.

Ik groeide ook op met het idee dat Duitsers wrede en hatelijke mensen zijn, omdat alle tijdschriften, boeken, films … uit mijn jeugd hen op die manier voorstelden. Ik besefte pas jaren later dat we werden voorgelogen. Gaandeweg heb ik begrepen hoezeer we het slachtoffer van propaganda zijn. En ook nu bestaat het nog steeds: de wereld wordt overspoeld door propaganda. We moeten er ons terdege bewust van zijn dat zoiets schadelijk is en er moet tegen ingegaan worden.

Meer weten?
• The Flowers of War – inmiddels omgevormd tot Flowers of Peace: lees meer hier.
• A Race Against Time, Frederick Septimus Kelly: cd o.a. beschikbaar in iTunes Store.
• String Trio in B minor, Frederick Septimus Kelly: de uitvoering van het Septimus Trio is online beschikbaar.
• Beeldenstorm vzw is een lidvereniging van deMens.nu: meer info hier.