Nieuws

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg8 nr4

“Want dieren zijn precies als mensen.” Meneer de Uil van de legendarische televisieserie De Fabeltjeskrant zei het meer dan vijftig jaar geleden. En bioloog Frans de Waal weet het eveneens al jaren, en bevestigt het in een nieuw boek: ook dieren hebben emoties, en die verschillen niet fundamenteel van menselijke emoties.

Hilde Vandervelde

Toen May, een chimpansee, op het punt stond te bevallen, werd ze omringd door een opgewonden menigte chimpansees die elkaar verdrongen om alles goed te kunnen zien. Na lang wachten kwam de baby van May uiteindelijk tevoorschijn, en de groep was aangedaan. Een chimpansee gilde, en anderen omarmden elkaar, waarmee ze lieten zien hoezeer ze allemaal bij de emotie van het moment betrokken waren geweest.

Dat is slechts een van de talrijke voorbeelden die Frans de Waal beschrijft in zijn boek Mama’s laatste omhelzing. Over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf. Frans de Waal is een gerenommeerde Amerikaans-Nederlandse bioloog, gespecialiseerd in de primatologie en de gedragsbiologie, en hoogleraar psychologie. Kijken naar gedrag boeide hem van jongs af aan en observeren is zijn beroep geworden. Zijn vergelijkingen tussen het gedrag van mensen en andere diersoorten hebben hem wereldberoemd gemaakt.

In Mama’s laatste omhelzing – Mama was een vrouwtjeschimpansee in Burgers’ Zoo in het Nederlandse Arnhem – heeft hij het over het rijke emotionele leven van dieren. Hij interpreteert gezichtsuitdrukkingen en vertelt over de emotionele kanten van dierlijke én menselijke omgangsvormen. Hij ziet geen fundamenteel verschil tussen dierlijke en menselijke emoties. Mensen zijn meer verwant aan dieren dan we denken. Een stelling die hij ook al onderbouwde in zijn eerder verschenen boek Zijn we slim genoeg om te weten hoe slim dieren zijn? over intelligentie bij dieren.

Emotionele reacties van dieren zijn een taboe

In wetenschappelijke kringen was het lange tijd een taboe om over emoties bij dieren te spreken. Sinds een vijfentwintigtal jaren komt daar stilaan verandering in, hoewel het nog niet helemaal aanvaard is om emotionele reacties aan dieren toe te schrijven. De weerstand heeft vooral te maken met het superioriteitsgevoel dat de mens zichzelf graag aanmeet ten overstaan van dieren. Alsof het ongehoord lijkt om mens en dier op één niveau te zetten.

Nochtans had Charles Darwin, de grondlegger van de moderne evolutietheorie, zich reeds over het emotionele leven van mensen en dieren gebogen. In zijn boek Het uitdrukken van emoties bij mens en dier uitte hij het vermoeden dat alle primaten, waartoe ook de mens behoort, vergelijkbare emoties hebben. Bij het verschijnen in 1872 werd het boek meteen een bestseller, maar na het aanvankelijke succes raakte het vrij snel in de vergetelheid. Het werd bijna een eeuw lang over het hoofd gezien voordat het werd herontdekt.

Inmiddels heeft onderzoek, onder meer van de Amerikaanse psycholoog Paul Ekman en de Nederlandse primatoloog en gedragsbioloog Jan van Hooff, uitgewezen dat Darwin het in dat werk niet altijd, maar wel zeer vaak bij het rechte eind had. Het boek was een mijlpaal, wat nu door iedereen in het veld wordt erkend, en het vormt nog steeds de basis voor onderzoek naar gezichtsuitdrukkingen en emoties bij mensen en dieren.

Gevoelens en emoties niet verwarren

Dat ook dieren zich amuseren en lachen, elkaar wel eens plagen, ruzie maken en zich verzoenen, zich kwaad maken als ze zich oneerlijk behandeld voelen, elkaar troosten bij verlies, er alles aan doen om een soortgenoot uit een bedreigende situatie te redden, zich schuldig kunnen voelen … dat zal veel mensen misschien verbazen. Maar na het lezen van Mama’s laatste omhelzing kan je er niet meer omheen. Frans de Waal stoffeert zijn stellingen met jarenlange observaties, wetenschappelijke studies en sprekende anekdotes.

Een vraag die hem daarbij vaak wordt gesteld, is hoe je als wetenschapper kan nagaan welke emoties dieren ervaren. Je kan toch niet weten wat dieren voelen en dus evenmin hun emoties bestuderen. Maar daarin is hij duidelijk: gevoelens en emoties mag je niet verwarren, er is een verschil tussen beide. Gevoelens zijn innerlijke ervaringen. Ze zijn alleen gekend door degene die ze voelt, tenzij die zijn gevoelens deelt door erover te praten. Iets wat dieren inderdaad niet kunnen.

Maar emoties kan je objectief meten. Ze zijn waarneembaar, zowel bij mensen als bij dieren. Emoties ontstaan in het lichaam als reactie op iets in de omgeving, en ze bereiden je voor op bepaalde acties. Emoties zijn fysiek en worden altijd in het lichaam uitgedrukt, onder meer via de bloeddruk, de huidtemperatuur, de gezichtsuitdrukking of de hartslag. En met scantechnieken kunnen emoties ook in de hersenen worden gemeten. Om emoties bij dieren te bestuderen, hoef je hun innerlijke gevoelens dus niet te kennen.

Ethische vragen bij de behandeling van dieren

In Mama’s laatste omhelzing heeft Frans de Waal het ook over de gevolgen van zijn visie voor de manier waarop mensen met dieren omgaan. Er leven duizenden dieren in dierentuinen, miljoenen in laboratoria, nog eens miljoenen bij mensen thuis, en miljarden in de agrarische industrie. Het is onmiskenbaar dat we hen niet goed behandelen, althans de meeste van hen. En door te ontkennen dat dieren emoties hebben, is het gemakkelijker om daarmee te leven. Dan hoeven we ons geen ethische vragen te stellen bij de manier waarop de meeste dieren worden behandeld.

Als bioloog heeft hij geen probleem met het eten van vlees op zich, dat is de natuurlijke levenscyclus en de mens maakt daar deel van uit. Elk dier speelt zijn rol door te eten of gegeten te worden. Al geeft hij wel aan zelf nu veel minder vlees te eten en al helemaal geen van zoogdieren. Waar hij wel problemen mee heeft, zijn de vreselijke omstandigheden waarin dieren worden grootgebracht om vlees te produceren. In een interview in De Morgen voegt hij daaraan toe: “De ecologische crisis van vandaag is het resultaat van onze overtuiging dat wij geen dieren zijn, niet bij natuur horen en ermee kunnen doen wat we willen. Dat is zeer destructief.”

Meer weten?

• Mama’s laatste omhelzing. Over emoties bij dieren en wat ze ons zeggen over onszelf, Frans de Waal, Atlas contact, 2019.

• Frans de Waal over emoties bij dieren, zijn nieuwe boek en Donald Trump als chimpansee, online te bekijken op YouTube.

• Moreel gedrag bij dieren, TED Talk van Frans de Waal, online te bekijken.

• De verbazende wetenschap over alfamannetjes, TED Talk van Frans de Waal, ook online te bekijken.