Onzichtbare zorg
Impact van architectuur op zorg
Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg9 nr1
“Architectuur kan een enorme impact hebben op de manier waarop mensen zorg beleven”, zegt Annelies Augustyns. Zij is architecte en sinds 2009 maakt ze deel uit van het Team Vlaams Bouwmeester, dat momenteel door Leo Van Broeck wordt geleid. “Een van onze hoofddoelstellingen is de kwaliteit van de leefomgeving in Vlaanderen te verbeteren.”
Joke Goovaerts
In dichtbevolkte en verstedelijkte regio’s waar ruimte schaars is, zoals in Vlaanderen, is het van groot belang om de zorg ruimtelijk in de woon- en leefomgeving in te bedden. Met de toenemende vergrijzing is dat een hele uitdaging. Er zullen meer mensen zijn die zorg nodig hebben. In 2050 zouden er in Vlaanderen volgens demografische prognoses 800.000 extra 65-plussers zijn en 300.000 extra inwoners ouder dan 85 jaar. Dat betekent dat 28% van de bevolking ouder zal zijn dan 65, tegenover 18% vandaag. Het gaat echter niet alleen om de kwantiteit, maar ook over de kwaliteit. Om hierop een waardig antwoord te bieden, zullen nieuwe innovatieve concepten ontwikkeld moeten worden. Het Team Vlaams Bouwmeester, een organisatie binnen de Vlaamse overheid, ondersteunt en begeleidt publieke bouwheren of opdrachtgevers bij de opstart van hun bouwprojecten en wil vooral actief bijdragen aan een begeleidende, adviserende en kwaliteitsbewakende rol.
De vorige bouwmeester, Peter Swinnen, plaatste het maatschappelijk thema zorg op de agenda door de lancering van de pilootprojecten Onzichtbare Zorg. Die projecten onderzoeken hoe we als maatschappij kunnen samenleven in een wijk of stad met een divers aanbod aan woontypologieën, zoals collectief en intergenerationeel samenwonen, cohousing en kangoeroewonen. De pilootprojecten halen de zorg uit haar klassieke cocon. Het gaat niet alleen over infrastructuur voor ouderen of personen met een beperking, maar evenzeer over de noden van jonge gezinnen met kinderen of mensen die in een tijdelijke zorgsituatie zitten en zelfstandig willen blijven functioneren. Annelies Augustyns geeft graag toelichting bij de missie van het Team Vlaams Bouwmeester.
In België is vergrijzing vaak synoniem met het bouwen van meer serviceflats en woonzorgcentra, maar kunnen we er ook anders over denken? Welke rol kan architectuur spelen?
Annelies Augustyns: Er is een heel belangrijke rol voor de opdrachtgevers weggelegd. Je kan pas een innovatief project ontwikkelen als je een ambitieuze bouwheer hebt. Het is cruciaal dat de opdrachtgever zijn ambities goed formuleert. Wat wil je bereiken voor de bewoners? Wat zijn de doelstellingen voor het personeel? Voor de vrijwilligers? Hoe ga ik bezoekers ontvangen? Welke positie wil ik in de stad of dorpskern innemen?
Als dat eenmaal goed is geformuleerd, dan hebben we een projectdefinitie. Dan lanceren we een open oproep voor architecten. Uit de lijst van kandidaten selecteren we vijf verschillende ontwerpteams die een eerste schets maken als antwoord op de projectdefinitie. Wij ondersteunen en begeleiden de hele procedure. Wij koppelen ook opdrachtgevers aan elkaar, zodanig dat de verworven expertise niet verloren gaat. Nieuwe innovaties kan je pas echt aftoetsen als ze gebouwd zijn. Wat zijn dan de ervaringen van de bewoners en van de mensen die er werken?
Hoe kan architectuur bijdragen aan minder vereenzaming? Hoe kan architectuur mensen beter met elkaar verbinden?
Augustyns: Vandaag zien we nog te veel grote ‘zorgfabrieken’ die buiten de centra liggen en alleen met de auto bereikbaar zijn. Zorg is momenteel nog te veel onttrokken aan de wijk of stad en aan de samenleving. Zorgbehoevenden, zieken, ouderen, dementerenden en revaliderenden willen mee blijven deelnemen aan het dagelijkse leven. Anders krijg je problemen van isolement en vereenzaming. De pilootprojecten die we in 2012 hebben opgestart, pleiten voor onzichtbare zorg. Dat is zorg die niet meer is afgezonderd van, maar geïntegreerd in het maatschappelijk leven. Een zorg die is ingebed in het dagelijks bestaan en in de publieke ruimte. Daarbij is het ook een opgave van de stad of wijk om de publieke ruimte leefbaarder te maken. Zorgbehoevenden moeten een plek binnen de samenleving krijgen.
Heb je daar voorbeelden van?
Augustyns: In het nieuwe woonzorgcentrum De Drie Platanen in Oostende bijvoorbeeld wordt de stad werkelijk binnengetrokken. Door het gebouw loopt de groene wandeling. De cafetaria is open voor passanten. Bewoners hebben zicht op wat er in de straat en het park gebeurt en kijken dus niet op een parking. Er zijn tuinen, waar ook buurtbewoners terechtkunnen om te tuinieren. Zo ontstaat er interactie met de bewoners en krijg je een mix.
De omgeving wordt aangepast, maar ook de leefomgeving. Er zijn bijvoorbeeld ook geen doodlopende gangen meer. Dementerende bewoners hebben zo de indruk dat ze kunnen rondwandelen in plaats van de gang op en af te lopen. Er geven niet alleen kamers op de gang uit, maar er zijn ook rustgevende patio’s met zithoeken. In De Drie Platanen hebben architecten van het bureau Bovenbouw Architectuur de klassieke zorgomgeving met een geruststellende dosis huiselijkheid opgeladen: een leefruimte met ruim dakterras, huiselijk meubilair, fluwelen muurwanden, een keuken met inkijk, kunstwerken … Het geeft allemaal een andere beleving en architectuur kan hier dus een belangrijke impact hebben. De opdrachtgever kreeg in oktober dan ook de Prijs Wivina Demeester voor excellent bouwheerschap 2019. Die prijs bekroont opdrachtgevers die met hun voorbeeldig ontwikkelingstraject, doordachte aanpak en zin voor vernieuwing kwaliteit vooropstellen.
Nog andere voorbeelden?
Augustyns: Een nominatie voor excellent bouwheerschap ging ook naar Huis Perrekes in Oosterlo. Dat is een ander voorbeeld van een bijzondere woonzorgomgeving. De vzw biedt begeleid wonen voor mensen met dementie aan, ingebed in gewone dorpen en woonbuurten. Vijftien bewoners wonen samen in een groot huis. Architecten van NU Architectuuratelier ontwierpen drie gastenkamers ingericht voor familie en twee kleine appartementen voor begeleid wonen. Er zijn ruimtes voor studiebezoeken of artistieke residenties voorzien. Een uitbreiding van de villa herbergt tien kamers voor kortverblijf, een ruimte voor kinesitherapie, een dokterspraktijk, een ruimte voor muziektherapie en een ontvangst- en vergaderruimte. De grote tuin wordt opengesteld voor de buurt en centraal in de tuin staat een paviljoen met vleugelpiano waar concerten, tentoonstellingen en andere evenementen plaatsvinden.
Zorg kan anders georganiseerd worden?
Augustyns: We moeten zorg onderling anders organiseren. Mensen beslissen vandaag graag zelf over hun manier van zorgverlening en ook de opdrachtgevers spelen daar op in. Ze denken ambitieuzer, want patiënten zijn eerder klanten geworden. Zorg anders organiseren, betekent ook dat we niet alleen over de zorgbehoevenden praten. We moeten ook denken aan de mensen die in de zorg werken, als werknemer of als vrijwilliger, en aan de familie en de bezoekers. Zij moeten makkelijk op de bestemming raken en zich eveneens goed voelen in de ruimte. Zorg is ook iets flexibels. Met de projecten denken we aan de toekomst en aan duurzaamheid. De vergrijzing zal een piek hebben in 2050, maar daarna zien we een curve die naar beneden gaat. Je moet die gebouwen dan een andere bestemming kunnen geven en ombouwen overeenkomstig andere en nieuwe noden.
Gemengd wonen zoals cohousing, kangoeroewonen … is een nieuwe trend. Is er een mentaliteitswijziging?
Augustyns: Er zijn mooie voorbeelden van intergenerationele projecten. Bij 1Toit2Ages bijvoorbeeld koppelen ze alleenstaande senioren aan studenten. Mensen willen meestal om emotionele redenen hun vaak te grote woning niet verlaten of hebben angst om naar een serviceflat of woonzorgcentrum te gaan. En voor studenten is het dikwijls moeilijk om een betaalbare kamer te vinden. Bij dit soort projecten betaalt de student niet veel, maar doet bijvoorbeeld wel de boodschappen. Er is dus een win-winsituatie. Ook de sociale huisvestingsmaatschappijen denken meer en meer na over hoe alleenstaande senioren kunnen samenleven en faciliteiten delen. Zo worden er voor alleenstaande senioren woonunits met gemeenschappelijke ruimten en een grote keuken voorzien. Ze kunnen elkaar helpen met koken, boodschappen doen, vrijetijdsactiviteiten uitvoeren … in samenwerking met vrijwilligers. Dergelijke projecten bieden een antwoord op de vereenzaming en verarming van alleenstaande ouderen uit de buurt. Het is een solidair en betaalbaar alternatief voor een woonzorgcentrum.
Meer weten?
