Nieuws

Je kan het zo gek niet bedenken

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg9 nr2

De Amerikaanse president Trump die beweert dat de klimaatopwarming een complot van China zou zijn. Condensstrepen van vliegtuigen die geheime chemische oorlogswapens zijn. Het coronavirus dat is opgezet door Bill Gates. Een kort onderzoek op sociale media toont al gauw dat dit soort ‘artikels’ gretig wordt gedeeld. Zelfs al zijn het weerlegbare nonsens, waarom geloven mensen ze toch en gaan ze erin mee?

Ellen Vandevijvere

Vandaag is er onwaarschijnlijk veel informatie beschikbaar, maar net door die hoeveelheid lijkt het steeds moeilijker om door de bomen het bos te zien. Mensen worden onzeker over hoe de wereld in elkaar zit en zoeken naar antwoorden. Om meer inzicht te krijgen in wat complotdenken betekent en hoe je ermee kan omgaan, praten we met Brecht Decoene, moraalfilosoof en auteur van het boek Achterdocht tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën.

Is er een verband tussen een bijgelovig iemand en een complotdenker? Hoe zie jij dat?

Brecht Decoene: Zijn de meeste mensen niet een klein beetje bijgelovig? En dat is misschien wel ten dele het antwoord op die vraag. Bijgelovigheid en complotdenken komen zo vaak voor dat ze waarschijnlijk iets zeggen over de manier waarop ons brein werkt. Beide zijn zo wijdverspreid dat je niet meer kan spreken van een aparte, afwijkende manier van denken. Iedereen zal op een gegeven moment in zijn leven wel een bepaalde complottheorie hebben geloofd of als zeer waarschijnlijk geacht. Daarom niet per se het hele scala aan typische complottheorieën. Ook bij mij was dat het geval zo’n twintig jaar geleden. De televisieserie The X-Files, de film JFK van Oliver Stone, de stripreeks XIII en de documentaire Kurt & Courtney van Nick Broomfield deden bij mij het idee ontstaan dat samenzweringen en alternatieve versies van de geschiedenis die men voor de massa verborgen hield zeer waarschijnlijk waren. Complotdenken is spannend en aantrekkelijk. We zijn er met andere woorden kwetsbaar voor, zowel praktisch als theoretisch opgeleide mensen, zowel eenvoudige als hooggeleerde mensen.

Het is natuurlijk wel zo dat bijvoorbeeld een minder wetenschappelijk of zelfs een antiwetenschappelijk spiritueel wereldbeeld een grotere voedingsbodem is voor zowel bijgeloof als complotdenken. En dat lijkt mij heel belangrijk om in te zien. Bepaalde wereldbeelden faciliteren het aanvaarden van onwaarschijnlijke beweringen en concepten. Maar het is een stuk ingewikkelder dan dat. Er zijn nog andere psychologische, politieke en sociologische aspecten die dat versterken. Die komen aan bod in mijn boek.

Wat is voor jou een recente complottheorie?

Decoene: Eerst en vooral moet je weten dat er iedere dag nieuwe complotverzinsels worden bedacht en verspreid. Tegen de tijd dat dit artikel klaar is voor publicatie, zal de meest recente complottheorie die ik nu vermeld dat al niet meer zijn. Bovendien ontstaan er zoveel complotvermoedens dat ze onmogelijk door één persoon zijn bij te houden. Meestal is die nieuwe complottheorie zelfs gewoon het herhalen of recycleren van oude recepten. Oude wijn in nieuwe zakken. Vaak is er wezenlijk niets nieuws onder de zon. Maar als je mij toch dwingt (lacht), dan zijn momenteel de complotversies rond het coronavirus natuurlijk enorm hip: de verspreiding ervan was gepland, zegt men. Het is zogezegd in een laboratorium ontwikkeld, want in 2015 zou er een patent op zijn aangevraagd. Het zou een virus attack zijn, gesponsord door de Amerikaanse zakenmagnaat Bill Gates, enzovoort.

Een ander recent voorbeeld: enkele minuten na de bekendmaking van het overlijden van de Amerikaanse basketbalspeler Kobe Bryant zag je dat de ‘wedstrijd’ voor beste complottheorie als het ware was begonnen. Want dat is ook typisch voor complottheorieën: er is er niet één, maar vaak doen er meerdere versies de ronde. Twee andere interessante aspecten van complotbedenksels zijn dat ze in de meeste gevallen onderling logisch en/of feitelijk tegenstrijdig zijn én dat ze met andere voorvallen worden gecombineerd. Zo had Bryant een tatoeage van een kroon. En kroon betekent corona, dus is er een verband met het virus. Je kan het zo gek niet bedenken of het heeft met elkaar te maken. Dat is ook typisch voor de mentaliteit van een full-blown complottheoreticus: niets is toevallig, alles is met elkaar geconnecteerd.

Waarom is het zo moeilijk om de gedachtegangen van een complotdenker te doorprikken? Hij of zij heeft op sommige vlakken namelijk wél gelijk, en wie weet ís het wel waar? Denken we maar aan het Watergateschandaal.

Decoene: Net omdat het complotdenken inspeelt op ons wereldbeeld, op onze intuïtieve aannames van de werkelijkheid, op onze verwachtingen die door verhalen en films zijn gevormd. En we moeten uiteraard niet naïef zijn: complotten bestaan. Samenzweren is des mensen. De geschiedenis zit vol staaltjes van authentieke complotten. Het zou vreemd zijn dat er in de toekomst niet nog enkele vuile kwesties zullen worden blootgelegd. Dat voedt natuurlijk de gedachte dat groteske, karikaturale, door filmfantasie aangewakkerde complotverzinsels geloofwaardig en mogelijk zijn.

Je ziet mensen ook heel regelmatig de makkelijke denkfout maken dat omdat Watergate een samenzwering was die men in de doofpot wilde steken of omdat wat klokkenluider Edward Snowden over de NSA aan het licht bracht, waar is gebleken, dat daarom het eerste het beste nieuwe complotvermoeden waarschijnlijk eveneens waar is. Maar het ene valt niet uit het andere af te leiden. Dat is behoorlijk voorbarig. Je moet geval per geval bekijken. Het ene kan een echt complot zijn, terwijl het andere bij nader inzien een niet-onderbouwde, van de pot gerukte complottheorie is.

Als iemand complotberichten op sociale media verspreidt, moet je daarop reageren? En hoe dan?

Decoene: Ik vind dat een heel moeilijke kwestie. Ten eerste moet je niets. (lacht) We zijn een vrij land, met vrije meningsuiting. Dat betekent dat je het recht hebt om onzin te verkopen en dat een ander het recht heeft die onzin te negeren.

In de tweede plaats is het algemeen geweten dat sociale media wel eens een discussiebeerput blijken te zijn, waar het fatsoen wegvalt. Mensen schelden of bedienen zich van drogredenen en weten niet wat het betekent om deel te nemen aan een rationeel gesprek. Ze wijken af van het onderwerp. Plots antwoorden ze niet meer – zeg maar, de hit-and-runtechniek. Men heeft geen respect voor wetenschappelijke methodes, enzovoort.

Bovendien moet je voor sommige complottheorieën over behoorlijk wat bagage en feitenkennis beschikken. Ga je al te enthousiast in discussie treden met een doorgewinterde complotdenker, dan zou het wel eens kunnen dat die jou vakkundig overstelpt met halve waarheden, zaken waar je nog nooit van hoorde, uit de context gehaalde informatie en verwarrende vragen. Inhoudelijk onvoorbereid ten strijde trekken lijkt me dus contraproductief: misschien begin jij wel te twijfelen en zal hij het gevoel hebben dat hij gelijk heeft omdat hij gewaarwordt dat hij de discussie heeft gewonnen. Dat risico bestaat. En een kritische denker moet zich daarvan bewust zijn. De neiging is groot om ervan uit te gaan dat, omdat bepaalde complotonzin absurd en dom klinkt, de aanhanger van die theorie ook niet bijster intelligent is. Maar dat klopt niet.

Tegelijk vind ik natuurlijk dat het onze morele plicht is om foute denkbeelden via rationele gesprekken – niet via dwang en intimidatie – de wereld uit te helpen. Onze opvattingen bepalen ons gedrag en onze keuzes. Nepnieuws, bedrieglijke en manipulatieve propaganda, dwaalgedachten en onwaarheden moeten worden weerlegd, maar natuurlijk niet tot vervelens toe. Daarmee bedoel ik: net zoals samenzweringsmythes het leven van de complotdenker op fanatieke wijze kunnen beheersen, kan dat ook het geval zijn bij degenen die ze kritisch willen ondergraven.

Dus daarom zou ik, als ik mij moet beperken tot een tweetal tips, aanraden om op sociale media door te verwijzen naar bronnen die dat reeds uitgebreid deden en om je te beperken tot mensen uit je vertrouwde omgeving. Mensen op sociale media met wie je geen band hebt, zullen niet gauw geneigd zijn zich te laten overtuigen door iemand die ze niet kennen.

En ja, misschien toch nog een derde tip: verwacht ook geen wonderen van enkele rationele argumenten of van die paar gesuggereerde wetenschappelijke studies. Mensen veranderen niet in een uur van gedacht. Geef hen de tijd om het te verwerken en te laten doorsijpelen, of om het ook nog eens via een ander kanaal te vernemen. Houd jezelf voor ogen. Hoe werkt dat bij jou? Stel geen onredelijke, onrealistische verwachtingen aan je gesprekspartner. Soms duurt het enkele weken voordat je helemaal toegeeft dat je je oude inzichten naar de prullenmand moet verwijzen.

Meer weten?

• Achterdocht tussen feit en fictie. Kritisch omgaan met complottheorieën, Brecht Decoene, Academic & Scientific Publishers, 2016.
• De platte aarde. Een rondleiding, Frank Verhoft, Academic & Scientific Publishers, 2020.