Nieuws

Volksgeloof in Zuid-Afrika

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg9 nr2

Traditionele geneeswijzen zijn zo oud als de mensheid zelf. Je vindt ze quasi in iedere tijd en cultuur terug. Ondanks de grote vooruitgang van de medische wetenschap houden veel gemeenschappen vast aan alternatieve vormen van geneeskunde. In landen als Zuid-Afrika is traditional healing opnieuw aan een opmars bezig en wordt er teruggegrepen naar hekserij voor het verklaren van de dagelijkse realiteit.

Jana Peeters

Herstel van traditionele culturen

Het beroep van traditional healer speelt een belangrijke rol in de gezondheidszorg van de zwarte gemeenschap. Zo zijn er naar schatting tweehonderdduizend personen die het beroep van traditional healer in Zuid-Afrika uitoefenen. Vanaf het begin van de kolonisering tot het afschaffen van de apartheid werd dat beroep, samen met hekserij, sterk geweerd. Sinds er meer aandacht naar het herstellen van traditionele culturen gaat, wordt ook een nieuw evenwicht in levensbeschouwelijke opvattingen gezocht. Het is een beleving die niet langer achter gesloten deuren plaatsvindt, maar die opnieuw een rol in het dagelijkse leven speelt.

Met het oog op economische vooruitgang, globalisering en kennisverspreiding werd verwacht dat de traditionele geloofsovertuigingen zouden afnemen. Niets lijkt minder waar. Met een veranderde realiteit wordt ook gezocht naar een aangepaste vorm om de traditionele cultuur te beleven. De meeste zwarte Zuid-Afrikanen identificeren zichzelf als christen, maar vullen hun geloofsbeleving aan met traditionele geloofsovertuigingen. Volgens Africa Check, een online nieuwsplatform, zou maar liefst tachtig procent van de zwarte Zuid-Afrikanen eerst op zoek gaan naar een traditional healer als antwoord op een gezondheidsklacht, gaande van de gewone man in de straat tot politici en zakenlui. Door de prominente aanwezigheid van dat gedachtegoed wordt het idee in stand gehouden dat magie en hekserij een feit zijn waarmee rekening moet worden gehouden.

De heks en de healer

Zowel de kennis van traditional healing als hekserij worden in Zuid-Afrika benoemd als African science. In beide gevallen kan er sprake zijn van een man of een vrouw. Zij maken deel uit van een evenwicht van goede en slechte krachten die een directe invloed hebben op het welzijn van mens en gemeenschap. Het verschil tussen de heks en de healer is in feite slechts een kwestie van moraliteit. Beiden zijn bezig met bovennatuurlijke zaken, maar zullen die elk voor een ander doeleinde inzetten.

De heks is een kwaadaardige persoon die iemand door middel van schadelijke substanties of rituelen wil treffen. Zowat elke vorm van tegenslag of ziekte wordt gezien als het gevolg van hekserij. Denk bijvoorbeeld aan hiv, tbc of natuurverschijnselen zoals extreme droogte of een slechte oogst. Een traditional healer is een persoon die hulp biedt aan patiënten of cliënten die het slachtoffer van hekserij zijn, door gebruik te maken van gelijkaardige middelen. Hoewel ze ook bezig zijn met magische handelingen, focussen zij zich op het goeddoen voor de gemeenschap. Ze voorkomen, diagnosticeren en behandelen alle soorten kwalen of ongemakken.

Zowel traditional healers als heksen maken gebruik van hetzelfde traditionele geneesmiddel, muti genaamd. Wanneer een traditional healer het voor goede doeleinden gebruikt, spreek je van witte muti of umuthi omhlope. Wanneer het voor minder legitieme doeleinden wordt benut, ben je een heks en gebruik je zwarte muti of umuthi omnyama. Hoewel het verschil schuilt in de intentie waarmee het middel wordt gebruikt, is het resultaat in vele gevallen hetzelfde. Dat kan gaan van een placebo-effect tot gezondheidsschade en in sommige gevallen zelfs de dood.

Het gebruik van muti is ontzettend divers. Als je het niet gebruikt om iemand te beheksen, dan wel voor het genezen van ziekten zoals hoge bloeddruk, diabetes of zelfs aids. De juiste muti kan je huis beveiligen tegen inbrekers, je auto behoeden voor dieven – of omgekeerd, je beschermen tegen de politie. Daarnaast helpt het je bij het slagen voor een examen of het voorkomen dat je partner vreemdgaat. In dat geval zal de healer een brouwseltje maken met jouw nagel of haar in, vermengd met andere ingrediënten zoals dierlijk bloed. Wanneer je dat rond het kozijn van je slaapkamerdeur smeert, zal je partner niet vreemdgaan. Kortom, de mogelijkheden zijn eindeloos.

Het woord ‘muti’ is afkomstig uit het Zoeloe en is afgeleid van het woord voor ‘boom’. Het verwijst naar de wortels, bladeren, boomschors die gebruikt worden als bestanddeel. Ook dierlijke stoffen zoals bloed of vet worden aangewend voor het maken van muti. Die bestanddelen worden aangelengd met chemische middelen zoals petroleum, kwik, chroom of kopersulfaat. Uiteraard, hoe zeldzamer het bestanddeel, hoe duurder de muti. De Zuid-Afrikaanse media maken regelmatig melding van zogenoemde muti-moorden, waarbij kinderen of personen met albinisme wegens vermeende magische krachten worden vermoord. Een paar armen, benen of geslachtsdelen van een persoon met albinisme zouden voor vijfenzeventigduizend dollar op de zwarte markt te vinden zijn.

Tokoloshe, de goblin van de heks

De tokoloshe, een mythische figuur uit de Zoeloecultuur, maakt deel uit van dat volksgeloof. Het lelijke wezentje staat bekend onder verschillende benamingen als hili, gilikango, chikwambo of mubobobo en wordt gezien als de slaaf van een heks. Hij is te vergelijken met een kwaadaardige dwerg of een goblin, wat je meteen een beeld van zijn uiterlijk geeft. Het is een klein, dik en vooral lelijk ventje met veel haar en felgele ogen. De tokoloshe wordt door heksen ingezet om anderen schade toe te brengen. Hij staat erom bekend voorwerpen in huis te bewegen of kapot te slaan, of met stenen te gooien. Hij wordt echter het meest gevreesd voor het verkrachten van vrouwen die ’s nachts in bed liggen. Dat is een van de redenen waarom de meeste zwarte personen in Zuid-Afrika in een bed op bakstenen slapen ter bescherming tegen die kleine kwelgeest.

De tokoloshe vervult een belangrijke maatschappelijke rol als zondebok voor het onrecht dat iemand wordt aangedaan of het ongeluk dat een persoon treft. Hij wordt net als bij andere vormen van bijgeloof opgevoerd om moeilijke situaties te verklaren. Denk bijvoorbeeld aan een doodgeboren kind of de geboorte van een kind met een handicap. In dat geval wordt er gesproken van een tokoloshe-baby. Zo wordt een kind makkelijk ontmenselijkt waardoor verwaarlozing, mishandeling en zelfs moord sociaal acceptabeler worden. Is er een ongeplande zwangerschap of ontbreekt het een vrouw aan lust in de slaapkamer? Dat komt waarschijnlijk omdat ze met een tokoloshe sliep. Het erbij betrekken van een tokoloshe helpt met andere woorden om een gewoon fenomeen aan de hand van bovennatuurlijke theorieën te verklaren. Het biedt een uitweg waarbij men op een aanvaardbare manier met een probleem kan omgaan.

Hoewel men de aanwezigheid van een tokoloshe nooit heeft kunnen bewijzen, heeft de gemiddelde Zuid-Afrikaan er een heel goed beeld van hoe hij eruitziet. Of ze er nu in geloven of niet, het lijkt erop dat iedereen weet wat dat wezen is. Zijn vermeende aanwezigheid strekt zich uit over meerdere domeinen zoals politiek, economie, het rechtssysteem en zelfs ‘wetenschappelijke’ magazines waarin melding van die kwelduivel wordt gemaakt. Door hun kleine en harige uiterlijk worden apen regelmatig voor tokoloshe aangezien. Om die reden zijn er in Zuid-Afrika al veel onschuldige apen afgeslacht. In 2012 werd groots uitgepakt met een vangst die ook de media haalde. Wetenschappers die de foto’s onder ogen kregen, konden het wezen echter makkelijk identificeren als een galago of bushbaby. Verder onderzoek was jammer genoeg niet mogelijk omdat er magische rituelen op het dier werden uitgevoerd, waarna het in de plaatselijke rivier werd gegooid.

Baat het niet, dan schaadt het niet?

Meestal wordt bijgeloof of volksgeloof als tamelijk onschuldig beschouwd. In tegenstelling tot religie zal men niet snel geneigd zijn tot het bekeren van anderen. Hoewel er dus een vrij grote tolerantie tegenover bijgeloof bestaat, zijn er gevolgen die variëren van een interessant verschijnsel tot fenomenen met schadelijke consequenties. Daarom heeft de Zuid-Afrikaanse overheid inspanningen geleverd om de traditionele gezondheidssector te reguleren. Voordien was traditional healing samen met hekserij verboden onder de Witchcraft Suppression Act.

Met het oog op het herstel van de Afrikaanse folklore, maar ook wegens de bevolkingsgezondheid werden er pogingen tot onderzoek gedaan. Hoewel een aantal planten bioactieve of helende eigenschappen hebben, is het moeilijk vast te stellen of muti een helende werking heeft. De reden daarvoor is dat het gecombineerd wordt met verschillende bestanddelen die op zich al schadelijk kunnen zijn. Bovendien wordt er weinig rekening gehouden met hoeveelheden en verhoudingen.

Er werd geprobeerd het beroep en de behandelingen te registreren, wat al snel onmogelijk bleek doordat de kennis en praktisering een geheim zijn. Desondanks leeft er frustratie bij de traditional healers omdat ze niet dezelfde erkenning als artsen en wetenschappers krijgen. Zo zal je de kosten van traditionele geneeskunde niet kunnen indienen bij je verzekeringsfonds. Als je bovendien weet dat er in Zuid-Afrika gratis ziekenzorg ter beschikking is in staatsziekenhuizen, lijkt het een prijs die men er graag voor over heeft.

De meest significante eigenschap van traditional healing en hekserij is dat het een antwoord op elke mogelijke situatie kan bieden. Dat maakt het ontzettend bruikbaar voor het Afrikaanse bijgeloof. Waar Europeanen steeds minder nood lijken te hebben aan bovennatuurlijke verklaringen, is het iets waar Zuid-Afrikanen opnieuw sterk aan vasthouden. Het is een verhaal van identiteit, van het zoeken naar betekenis en van angst voor het moeilijk verklaarbare in een veranderende samenleving.

Meer weten?

Op 5 oktober 2020 organiseert het Vermeylenfonds in Hasselt een voordracht over traditional healing en hekserij in Zuid-Afrika (onder voorbehoud, afhankelijk van de coronamaatregelen).