Nieuws

Het is tijd om genderinclusieve toiletten te promoten. Maar waarom is het nu zo belangrijk om openbare gebouwen uit te rusten met dergelijke toiletten? Als coördinator van het Transgender Infopunt en docent in de masteropleiding Gender en Diversiteit aan de UGent is Joz Motmans als geen ander geknipt om het belang van dit symbooldossier te duiden. Al verliest zelfs een professor soms al even de tijd uit het oog: “Oei Birgitt, ik had 12u genoteerd, mijn excuus, ik ben er nu wel … heb je nog tijd?”

Birgitt Ost – foto’s © shutterstock

Ik val meteen met de deur in huis. Waarom moeten er op openbare plaatsen genderinclusieve toiletten komen?

Joz Motmans: Eerst en vooral denk ik dat genderinclusieve toiletten voor iedereen goed zouden zijn. Het is bizar dat er op openbare plaatsen geen all-inclusive toiletten zijn, terwijl je in je eigen leef-of woonsituatie ook meestal maar één toilet hebt dat door iedereen gebruikt wordt. Van zodra vrouwen  op de arbeidsmarkt kwamen, is men alles beginnen opsplitsen. Ook zaken die misschien niet opgesplitst zouden moeten zijn. Men denkt vaak dat genderinclusieve toiletten enkel goed zouden zijn voor trans personen, maar dat is niet waar. Ook voor de veiligheid van vrouwen zijn ze goed. Bij vrouwen zit er nu vaak heel veel angst over veiligheid en seksuele intimidatie. Natuurlijk wil ik dat gevoel niet minimaliseren, maar anderzijds ben ik ook onderzoeker en kijk ik of die angsten wel gestaafd zijn voor wat toiletten betreft. Seksueel geweld tegen vrouwen komt immers té vaak voor. Maar wat zie je in onderzoek: dat genderinclusieve voorzieningen en sanitair net veiliger zijn. Voor vrouwen, en ook voor holebi’s en trans personen, blijkt het net veel veiliger als de voorzieningen gemengd zijn. De controle die optreedt als ook mannen deze ruimtes binnenkomen, werkt blijkbaar ook beschermend en dus positief. Mannen controleren elkaar als het ware. Geweld op vrouwen in gescheiden toiletten komt dus vaker voor dan geweld op vrouwen in gemengde voorzieningen. Bovendien laat iemand met slechte intenties zich heus niet tegenhouden door een vrouwensymbool op de deur.

Daarnaast weten we natuurlijk ook dat genderdiverse en transgender personen nu het meest last hebben van die gescheiden toiletten. Ook mensen wiens uiterlijk niet overeenkomt met het toilet waar ze willen binnengaan, krijgen vaak opmerkingen. Uit onderzoek blijkt dat er heel veel genderdiverse personen zijn die openbare toiletten vermijden omdat ze zich daar heel oncomfortabel of onveilig bij voelen. Dat vermijdingsgedrag kan ertoe leiden dat ze hun plas erg lang ophouden, wat na een tijdje blaasproblemen kan veroorzaken. Dus alleen al voor de fysieke gezondheid van deze groep mensen zijn die inclusieve toiletten heel belangrijk. Kortom, iedereen wint erbij.

Als lid van de Werkgroep Trans sleutelde jij mee aan het nieuwe transgenderactieplan van de UGent dat begin 2020 goedgekeurd werd. Het valt op hoe in dat plan steevast de term genderinclusief gehanteerd wordt. Waarom die term en niet genderneutraal?

Joz Motmans: Het is inderdaad soms een beetje woorden wikken en wegen. Neutraal is een woord dat we (de Werkgroep Trans, red.) niet graag gebruiken. Niets is neutraal, ook gender niet. Genderinclusief is duidelijker: je wil inclusief zijn voor iederéén, ongeacht het gender of de genderexpressie van die persoon. Ik denk dat dit een goede illustratie is van hoe taal evolueert. Aanvankelijk dachten veel mensen dat ze inclusief waren door het concept genderneutraal te gebruiken. Door veel overleg, discussie en uitwisseling kwam het besef dat neutraal eigenlijk geen goede term is, maar de genderdiversiteit net onzichtbaar maakt. Dus ik ben blij dat die term in het beleidskader niet meer gebruikt wordt.

Bij inclusieve toiletten horen ook inclusieve pictogrammen. Wat vind je van de pictogrammen die de klassieke WC-iconen vervangen?

Joz Motmans: Je hebt daar heel ludieke en grappige voorbeelden van, maar je hebt er ook die niet zo duidelijk zijn voor de gebruikers. Enkele jaren geleden hebben we met het Transgender Infopunt de Vlaamse Overheid gescreend op hoe genderinclusief ze waren als werkgever. Dat rapport sprak toen al over een nood aan inclusieve toiletten en zij hebben die aanbevelingen ook ter harte genomen. Na 2 jaar discussiëren over een passend pictogram, is het gewoon het woordje ‘WC’ geworden. Zeer simpel, maar wel doeltreffend. Zelfs mensen met een beperkte kennis van de Nederlandse taal weten direct waar het over gaat. Een pictogram met ‘WC’ zegt meteen wat je achter de deur gaat vinden én het is ook genderinclusief. Zodra je met man/vrouw-tekens begint te spelen, komt er kritiek. Zo zal het nooit goed genoeg zijn. Dus ik vind het pictogram ‘WC’ echt prima.

Kuddebeesten

Alhoewel het behalve op de werkvloer nergens wettelijk verplicht is om aparte wc-ruimtes voor mannen en vrouwen te voorzien, blijven zowat alle plaatsen toch vasthouden aan die binaire opdeling. Wat is jouw verklaring hiervoor?

Joz Motmans: Alle kaders zoals wij ze kennen in onze maatschappij zijn heel erg genderbinair en ook heel heteronormatief. Denk eens hoe oncomfortabel de meeste mensen zich zouden voelen als ze zich opeens in een gemengde kleedkamer zouden moeten omkleden. Het verhaal wordt natuurlijk complexer wanneer we diversiteit, genderexpressie en seksualiteit mee betrekken. Vrouwen willen niet bekeken worden door mannen, terwijl er ook lesbische vrouwen zijn die al eens graag naar een andere vrouw kijken.

Maar deze kaders bestaan vooral uit gewoonte, en zijn gevoed door sociale evoluties zoals de instroom van vrouwen in de publieke ruimte en op de arbeidsmarkt, en voor wat betreft toiletsymbolen: het massatoerisme. En ik denk dat je gewoontes weer kan afleren, dat je kaders kan veranderen. Om te tonen hoe je ze in de eerste plaats aanleert, bestaan er al heel wat interessante sociaal-psychologische experimenten: zo heeft een studente eens gefilmd wat mensen doen wanneer er plots mannen- en vrouwensymbolen op de deuren van een universiteitsgebouw hangen. Het is echt fascinerend hoe mensen naar een deur lopen en opeens denken: “oei, ik ben geen man en hier hangt een mannenteken, dus moet ik een andere deur nemen”. Terwijl ze voorheen allemaal alle deuren gebruikten. Mensen zijn op dat vlak kuddebeesten, heel gehoorzaam en geprogrammeerd. Daar moeten we volgens mij nog veel meer mee spelen: bewustwording creëren dat zoiets eigenlijk geen gewoonte is, maar net zo makkelijk herprogrammeerbaar.

1001 genders

Sinds de hervorming van de transgenderwet in 2017 is het geen vereiste meer om een geslachtsoperatie te ondergaan vooraleer de M of V op je identiteitskaart aangepast kan worden. Welke verbeteringen zijn er nog mogelijk nu die medische voorwaarden afgeschaft werden?

Joz Motmans: e aanpassing aan de transgenderwet was inderdaad een grote stap vooruit. Los daarvan is de wet nog steeds beperkt tot die dualiteit van M/V. Het Grondwettelijk Hof heeft de federale overheid dan ook opgelegd hier een oplossing voor te vinden: een derde hokje maken voor gender non-binaire personen, of geslacht niet meer registreren. Het systeem van sekse-registratie komt helemaal in de problemen door de beleving van genderdiversiteit. Hoe je ook probeert om dat systeem open te stellen en inclusiever te maken, het zal nooit lukken. Je hebt 1001 genders en je kan geen 1001 hokjes in je juridisch systeem creëren. De vraag is daarom: waarom registreren we dat eigenlijk nog? Wat is het nut?

Enerzijds is er dus een grote uitdaging om de gendersegregatie in alle levensdomeinen van onze maatschappij te doorbreken. En anderzijds is er ook het juridische aspect: wat zou het geven als we dat gewoon zouden afschaffen? Net zoals we godsdienst of huidskleur ook niet langer op onze identiteitskaart zetten, zou ook gender juridisch niet meer relevant mogen zijn. Persoonlijk denk ik niet dat die afschaffing veel verschil zou maken in het dagelijkse leven. Wij leven met heel veel veronderstellingen, scripts, die we toepassen in sociaal verkeer. Ik neem van jou meteen aan dat jij je als vrouw identificeert omdat jij je vrouwelijk presenteert. Ik vraag niet: toon een keer jouw identiteitskaart. En we hebben die veronderstellingen /scripts nodig omdat het leven anders zeer ingewikkeld zou worden. Ik denk dus niet dat gender sociaal minder relevant zal worden, maar de uitdaging is om gender juridisch niet meer relevant te maken. De focus moet dus volgens mij niet liggen op ‘hoe maken we en derde hokje’ maar op: waar speelt gender nog een rol in ons rechtssysteem en hoe krijgen we dat er uit? Waar speelt het nog een rol in structuren en instellingen (school, sport, arbeidsmarkt, …) en wat kunnen we daar aan veranderen? Als de overheid er voor kiest om ‘louter’ een derde hokje toe te voegen aan een bestaand systeem, is dit louter ‘lip service’ aan de (internationale) transgender gemeenschap, maar geen ‘genderklik’.

Maakbaarheid van de mens

Zal de invoering van genderinclusief sanitair de transgendergemeenschap helpen om maatschappelijk meer aanvaard te worden?

Joz Motmans:​ het over openbare toiletten in een concertgebouw gaat, kunnen we daar snel aan wennen. Mensen gaan wel meer beseffen dat die M of V die op de deur staat eigenlijk niet zo relevant is. Als je ziet hoe snel we ons nu met de pandemie aanpassen aan allerlei gedragsregels, dan besef je dat de mens een relatief flexibel wezen is. Ik geloof nog altijd in de maakbaarheid van de mens. (lacht)

Artikel in kader van pipidoen.be

Naar aanleiding van IDAHOT, 17 mei, Internationale Dag Tegen Holebifobie, Transfobie en Interseksefobie