Nieuws

Geen woord voor ‘atheïst’ in het Maori

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg9 nr4

Zeven jaar geleden verhuisde Sara Passmore naar haar geboorteland Nieuw-Zeeland. Tot dan werkte ze als onderwijsexpert bij Humanists UK, de Britse humanistische koepel. Ze is actief bij de Nieuw-Zeelandse humanisten, en was er ook een tijdlang voorzitter van. Eru Hiko-Tahuri is een Maori. Kritisch denken zette hem ertoe aan om zowel zijn christelijk geloof als de traditionele Maorigoden achter zich te laten. Hoe kijken beiden naar hun evoluerende maatschappij?

Nils Van den Bergh

Naar welk thema gaat er momenteel de meeste aandacht bij de Nieuw-Zeelandse humanisten?

Sara Passmore: Op 17 oktober houdt ons land, samen met de parlementsverkiezingen, een bindend referendum over euthanasie – assisted dying. Het is een onderwerp waar wij al vele jaren actie rond voeren. We hebben een campagne opgezet om de inhoud van het wetsvoorstel aan de bevolking uit te leggen, zodat de kiezers een beter idee krijgen waarover het werkelijk gaat. In het voorstel staat dat de levensverwachting van de patiënt maximaal zes maanden mag zijn, wat natuurlijk moeilijk in te schatten is. Twee artsen moeten de aanvraag goedkeuren en er zal heel wat counseling aan te pas komen.

De artsenverenigingen staan er niet om te springen. Toch denk ik dat het voorstel het zal halen. Veel mensen met wie ik spreek, vinden het een humane manier om met ondraaglijk lijden om te gaan. Nu wordt er vaak overgegaan tot palliatieve sedatie, wat niet altijd de beste oplossing is.

Vreemd genoeg komt het voorstel van een eerder behoudsgezinde partij. Wanneer parlementsleden een wetsvoorstel indienen, wordt bij loting bepaald welke voorstellen ter bespreking komen. Ze trekken dan bingosteentjes uit een blikken koektrommel. Het ziet er gek uit als je het niet kent. Het wetsvoorstel rond euthanasie kwam op die manier in het parlement.

Abortus is pas in 2020 uit het strafrecht gehaald. Het zal de meesten wel verbaasd hebben dat het er nog in stond. Abortus bestond natuurlijk al, maar als niet aan alle voorwaarden werd voldaan, werd het als een misdrijf beschouwd. Zo moesten ook daar twee artsen hun akkoord geven en moest de vrouw in kwestie aantonen dat ze fysiek of psychisch gevaar liep als de zwangerschap niet werd onderbroken. De decriminalisering hebben we geruime tijd aangekaart bij de politieke partijen, maar omdat de regeerperiode hier telkens slechts drie jaar bedraagt, is het niet makkelijk om binnen één legislatuur voldoende neuzen in dezelfde richting te krijgen.

 

“In Nieuw-Zeeland kan iedereen trouwambtenaar worden, ook humanistische consulenten kunnen er wettelijk bindende huwelijksplechtigheden uitspreken”

 

Op het vlak van seculier onderwijs was Nieuw-Zeeland een voorloper, want dat werd al in 1877 ingevoerd. Maar dat is blijkbaar niet het hele verhaal?

Sara: Scholen waren lang levensbeschouwelijk neutraal. Maar in 1962 kwam er een wet die het mogelijk maakt voor scholen om iedere week op een gewone lesdag een halfuur te ‘sluiten’. In dat halfuur kunnen externe vrijwilligers in het klaslokaal godsdienst komen geven. Vaak zijn de ouders van de leerlingen daar niet eens van op de hoogte. Het hangt van het lokale bestuur van een school af of die niet-officiële lessen worden gegeven. De ouders moeten zelf aangeven dat ze niet willen dat hun kind die les volgt, anders doen ze automatisch mee. Als humanisten ijveren wij ervoor dat die redenering wordt omgedraaid.

Soms worden kinderen die godsdienst volgen beloond met lolly’s of moeten degenen die de les niet volgen intussen als straf het vuilnis van de speelplaats rapen. Eén leraar had vooraan in het klaslokaal een lijst opgehangen met ‘Jesus loves …’, met daaronder de namen van de kinderen die godsdienst volgen. Stel je voor dat je in die klas zit, maar jouw naam staat er niet bij. Is de boodschap dan dat Jezus wel van de andere kinderen houdt, maar niet van jou? Dat is gemeen.

 

Hoe zit het verder met de scheiding tussen kerk en staat?

Sara: Iedere sessie van het parlement wordt met een gebed geopend. Twee jaar geleden werd dat gebed aangepast, zodat het niet alleen meer aan de christelijke God refereert, maar aan een niet-gespecifieerde godheid. Toch is het er nog steeds. Ik heb gehoord over parlementsleden die op dat moment rondkijken om te zien wie de andere niet-gelovigen zijn en dan even naar mekaar knikken.

Partijen zijn op hun hoede om iets aan dat openingsgebed te veranderen. En er zijn ook voorstellen geweest om expliciete verwijzingen naar andere goden op te nemen, zoals de oud-Griekse goden en het Vliegend Spaghettimonster.

We hadden een wet op godslastering, die nog maar pas is geschrapt. Gelukkig heeft die nooit daadwerkelijk tot een veroordeling geleid. Er is nog heel wat van dergelijke ouderwetse wetgeving, die nu beetje bij beetje wordt weggewerkt.

 

Klopt het dat humanistische consulenten in Nieuw-Zeeland wettelijk bindende huwelijksplechtigheden mogen uitspreken?

Sara: Ja, inderdaad. Eigenlijk kan zowat iedereen trouwambtenaar worden, ongeacht je overtuiging. Vaak worden huwelijken hier door vrienden uitgevoerd, bijvoorbeeld in de tuin met een barbecue erbij. Nieuw-Zeeland had zelfs wereldwijd de eerste pastafari die huwelijken mocht voltrekken, met piratenoutfit en al.

 

Hoe vooruitstrevend is Nieuw-Zeeland op het vlak van lgbti+rechten?

Sara: Over het algemeen zit dat goed. Eind jaren negentig en begin 2000 hebben humanisten uitgebreid campagne gevoerd voor equal marriage, het openstellen van het huwelijk voor personen van hetzelfde geslacht, wat stap per stap werd ingevoerd. Eerst mocht alleen een symbolische plechtigheid, later kwam er een burgerlijk partnerschapscontract bij en uiteindelijk ook erkende huwelijken.

Helaas is er een actieve groep transfobe radicale feministen die vindt dat mannen nooit vrouwen kunnen worden, omdat ze van nature geen vagina en baarmoeder hebben. Ze lobbyen om transvrouwen van openbare vrouwentoiletten uit te sluiten.

Onder andere in de Samoaanse cultuur bestaat er een derde gender, de fa’afafine. Zij worden geboren als jongen en opgevoed met zowel vrouwelijke als mannelijke eigenschappen. De vroege Europese kolonisten zagen dat gebruik als een misdaad tegen God. Intussen zijn de meeste Samoanen christelijk geworden, maar zien ze de fa’afafine nog steeds als deel van hun traditie. Er hoeft dus geen tegenspraak te zijn.

Onze huidige eerste minister Jacinda Ardern werd in een mormoonse familie opgevoed en brak met haar kerk vanwege de positie tegen lgbti+rechten. Waarschijnlijk is zij een humanist, hoewel ze dat volgens mij nog niet met zoveel woorden heeft bevestigd. Zowel in Nieuw-Zeeland als internationaal heeft ze de reputatie van een eloquente, rationele, jonge leider. Ze heeft bewogen jaren achter de rug. Kort na haar aanstelling kreeg ze een kind, wat ze goed combineerde met haar functie. Toen kwam er de terroristische aanslag in Christchurch, dan de vulkaanuitbarsting, nu covid-19 … Ze heeft op korte tijd veel moeten aanpakken en dat allemaal vóór haar veertigste verjaardag.

 

Je werkt nu voor een Maori-organisatie. Zie je daar een overlap met de humanistische beweging?

Sara: De meeste Maori’s beschouwen zichzelf niet als religieus, maar als spiritueel. In hun traditie zijn er natuurgoden en zijn bijvoorbeeld de lucht en de aarde levende entiteiten. Dat maakt het voor hen moeilijker om de notie van landeigendom te begrijpen. Hoe kan iemand eigenaar zijn van de aarde waar wij allemaal vandaan komen? Ook christelijke Maori’s respecteren de natuurgoden. De laatste jaren zette een deel van hen zich af tegen hun westerse geloof, onder andere omdat ze dat met de kolonisten associëren.

 

Eru, hoe ervaar jij het om Maori en atheïst te zijn?

Eru Hiko-Tahuri: Het geeft me voldoening, maar tegelijk maakt het mijn dagelijks leven ingewikkelder, omdat iedereen er automatisch van uitgaat dat ik gelovig ben. Soms ben ik op formele bijeenkomsten en wordt er van mij verwacht dat ik aan de gebeden deelneem. Het gebeurt zelfs dat men mij vraagt om de gebeden te leiden, wat natuurlijk voor ongemakkelijke momenten zorgt. Bij andere culturele gelegenheden zoals geboorteplechtigheden en begrafenissen speelt het bovennatuurlijke een grote rol, zowel in de toespraken als in de ceremoniële handelingen. Dat maakt het voor mij moeilijk om eraan deel te nemen. Toch is de Maorigemeenschap eerder tolerant tegenover atheïsten. We zullen niet worden uitgestoten om hoe we denken. Ze zien ons eerder als buitenbeentjes, als een rariteit. In het Maori bestaat er niet eens een woord voor ‘atheïst’.

 

“Weten dat er andere Maori’s zijn die op een gelijkaardige manier denken, geeft steun en troost”

 

Hoe kwam je in contact met andere Maori-atheïsten?

Eru: Er bestaat geen officiële organisatie. Sinds enkele jaren is er wel een pagina op Facebook, Atuakore. De opzet daar is om een platform te bieden waar atheïsten, agnosten en vrijdenkers onder de Maori’s elkaar kunnen ontmoeten en ideeën uitwisselen. Dat is ook de reden waarom ik me erbij aansloot. Weten dat er andere Maori’s zijn die op een gelijkaardige manier denken, geeft mij steun en troost.

Voor Maori’s luidt het achterlaten van het geloof in goden een rouwproces in, omdat het bovenop andere verlieservaringen komt die ze sinds de komst van de Engelse kolonisten hebben geleden. De voorbije tweehonderd jaar zijn ze grote delen van hun land, taal en soevereiniteit kwijtgeraakt. De Maori’s ruilden hun geloof in de traditionele goden snel in voor de christelijke God. Het christendom vermengde zich met hun gebruiken en werd zo deel van de cultuur. Daarom voelt het loslaten ervan als een verse wonde bovenop de wonden uit het verleden.

Toen ik tot de conclusie kwam dat ik niet meer in de christelijke God kon geloven, dacht ik dat ik kon terugkeren naar de traditionele goden. Het duurde echter niet lang voor ook dat verkeerd aanvoelde. Rationeel moest ik aan mezelf toegeven dat ik ook niet meer in hen kon geloven. Het helpt mij om over mijn persoonlijke zoektocht met anderen te spreken en om uit te leggen waarom ik die verschillende stappen heb gezet, omdat het me herinnert aan de redenen die ik had. Zo voel ik me weer gerustgesteld dat ik wel degelijk de juiste beslissing heb genomen.