Nieuws

In de eerste plaats allemaal mensen

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr1

Bestaat er een verschil tussen een moreel consulent bij Defensie en een vrijzinnig humanistisch consulent in een huisvandeMens? Hebben ze bij Defensie gewoon een andere naam of is er toch iets bijzonders? Moreel consulenten dragen allen het vrijzinnig humanisme uit in hun dagelijkse werk. Welk onderscheid schuilt er dan achter het uniform en de bijzondere werkomgeving? Een belangrijk verschil zit alvast in de rituelen die eigen zijn aan die omgeving. Hans De Ceuster, diensthoofd moreel consulenten bij Defensie, geeft tekst en uitleg.

Hans De Ceuster

We hebben hier niet de ambitie om een allesomvattend antwoord te bieden, wel om aan de hand van enkele voorbeelden de specifieke wereld van de Defensiegemeenschap toe te lichten. Zo willen we een tipje van de sluier oplichten van een wereld die meer is dan uniformen, wapens en actie. Onder die uniformen gaan echte mensen schuil die nood hebben aan verbondenheid en steun. Want vóór alles zijn ze er om een nobel doel te dienen: een wereld waarin we vrij kunnen leven en van onze vrijheden kunnen genieten.

Een eerste specificiteit van de moreel consulenten bij Defensie is dat we aan één bepaalde organisatie verbonden zijn en dat we volgens het nabijheidsprincipe werken. Dat houdt in dat we vooral naar de mensen stappen voor een babbel op de werkvloer en deelnemen aan het leven van die mensen in binnen- en buitenland. We zijn nuldelijnswelzijnswerkers die niet noodzakelijk op een vraag tot bijstand wachten, maar actief de mensen opzoeken.

Zowel in België als in het buitenland ondersteunen we op die manier alle personeelsleden van Defensie, militairen én burgers, hun families en gewezen werknemers, en dat met een team van acht moreel consulenten.

Die nabijheid maakt dat we een relatie met de personeelsleden van Defensie kunnen opbouwen en dat we een meerwaarde voor hen kunnen betekenen gedurende langere periodes in hun leven, zowel bij positieve als mindere momenten. Het is door die nabijheid dat er een vertrouwensband ontstaat, en die maakt dat een personeelslid ons soms verzoekt om bij een belangrijk levensmoment een ritueel uit te voeren.

 

“Onder die uniformen gaan echte mensen schuil die nood hebben aan verbondenheid en steun”

 

Individuele rituelen

De individuele rituelen bij geboorte, huwelijk en overlijden komen zeker voor, maar het is niet hier dat we als moreel consulenten het verschil maken. Bij die rituelen is er weinig onderscheid met die van de vrijzinnig humanistische consulenten. Er is wel een militaire toets zoals het dragen van het uniform en het vormen van een erehaag bij het huwelijk, maar die is ook aanwezig bij andere geüniformeerde beroepen.

Ook bij begrafenissen kunnen er specifieke militaire elementen zijn, zoals het plaatsen van de Belgische vlag, de medailles en eventueel de sabel en de kepie op de kist. Bij de uitvaart van een militair in actieve dienst kan daar ook nog een eredetachement, slippendragers en een klaroenspeler bijkomen. Dat zijn echter specifiek militaire elementen die voor alle militairen van toepassing zijn, ongeacht hun levensbeschouwing.

Het verschil zit dan eerder in de diverse collectieve rituelen binnen Defensie, de rituelen die ten voordele van specifieke groepen of de hele Defensiegemeenschap worden uitgevoerd.

 

Collectieve rituelen

Wanneer een militair in dienst overlijdt, is dat zelden om natuurlijke redenen en dat laat dan ook sporen na in de omgeving van de militair. Defensie is een relatief kleine groep en door het uitvoeren van gezamenlijke opdrachten, oefeningen en vormingen ontstaat er een uitzonderlijke verbondenheid, één die veel verder strekt dan de eigen kring van familie en collega’s.

Door die enorme netwerken krijgt niet iedereen de mogelijkheid om aan de begrafenisplechtigheid deel te nemen. Soms zijn de collega’s nog in het buitenland of op oefening, of wenst de familie zelfs niet dat er collega’s aanwezig zijn. Tijdens de coronacrisis zijn er dan ook nog de beperkingen op het aantal aanwezigen bij afscheidsplechtigheden. Om al die redenen blijven er veel rouwenden achter.

In het dagelijkse werk bieden we als moreel consulenten een luisterend oor voor de vele verhalen en emoties die bij de collega’s leven. Vaak ontstaat dan ook de nood aan een collectief ritueel binnen de eigen eenheid van het personeelslid. Bij het overlijden van een militair zal er bijvoorbeeld bij de wekelijkse vlaggengroet, wanneer de hele eenheid verzameld is, een bijkomend ritueel ingelast worden. Om op die manier met de hele eenheid stil te staan bij het overlijden van de collega. Met die plechtigheid wordt eraan herinnerd om nooit te vergeten en nooit vergeten te worden.

 

 

De militaire eenheden zijn een afspiegeling van de samenleving en zijn dus diverse en complexe groepen, ook qua levensbeschouwing. Zo komen we bij een tweede specificiteit van de moreel consulenten bij Defensie, namelijk de samenwerking met de aalmoezeniers.

De rituelen naar aanleiding van het overlijden van een lid van een militaire eenheid worden meestal in samenwerking met de andere levensbeschouwelijke actoren op het terrein uitgevoerd. Het laat toe om universeel te zijn en iedereen te vertegenwoordigen.

Dat sluit perfect aan bij de gezamenlijke opdrachtverklaring die door alle spiritueel-existentiële actoren binnen Defensie werd getekend, te weten de moreel consulenten en de aalmoezeniers van de verschillende erkende geloofsovertuigingen. Samen vertegenwoordigen die actoren een overgroot deel van de individuele levensbeschouwingen van de personeelsleden van Defensie en zo kunnen ze bruggen bouwen tussen mensen en hun ideeën, en tussen de burgermaatschappij en Defensie. Wanneer het om de fundamentele kwesties van het leven gaat, zijn we allen in de eerste plaats mensen.

Als moreel consulent en aalmoezenier respectvol met elkaar omgaan, helpt dat ook om de militairen ertoe aan te zetten in vrede samen te leven en met een open blik te kijken naar mensen, hun cultuur en levensbeschouwing in de gebieden waar ze worden ingezet.

 

Dodenherdenking

Het herdenken van overledenen en gesneuvelden bij Defensie bestaat heel vaak uit een bloemlegging bij een monument. Dat gaat ook altijd gepaard met een bezinningsmoment, wat door de aanwezigen als zinvol wordt ervaren. Tijdens die bloemleggingen zien we dat het niet de nabestaanden zijn die het ritueel in handen hebben, maar dat het vooral de vertegenwoordigers van de organisatie zijn die een symbolische rol spelen. Het is dus een ritueel dat gericht is op de hele gemeenschap, op de herinnering en op de waarden van die bijzondere gemeenschap.

 

 

Geen patroonheilige die in de schijnwerpers staat, maar wel de mensen en de gebeurtenissen, en dat door het ritueel te laten leiden door een lid van het personeel, met name de bevelhebber van een eenheid of een commandant in het buitenland. Daarmee wordt aangegeven dat er erkenning en waardering is voor wie de persoon was en wat die voor de organisatie heeft betekend. In het geheel heeft de moreel consulent een inhoudelijke rol, door het bezinnende moment inhoud te geven aan de hand van een gedicht, een tekst, een lied.

Vaak gaat het erover dat de achterblijvers de aandacht willen vestigen op de zware menselijke tol die een incident of een missie met zich meebracht. Die tragiek wordt versterkt door een bijkomend ritueel: de naam van de overledene wordt aan een namenlijst toegevoegd of in een monument verwerkt. Ook het aflezen van de namen is een bijkomend ritueel. Dat doen we omdat we de nadruk willen leggen op het blijvend koesteren van die personen, om ze nooit te vergeten.

 

 

Bij een bloemlegging komen we samen, om onze eer te betuigen aan diegenen die nooit meer zullen thuiskomen. Het is de dag waarop we respect tonen voor de opofferingen van onze collega’s, maar ook waarop we erkenning geven aan het verlies en verdriet van hun families, hun vrienden en hun collega’s. Door aandacht aan die plechtigheid te geven, zetten we samen de collectieve belofte van Defensie voort om de gesneuvelde familieleden, vrienden, collega’s en veteranen niet te vergeten.

Het is ook een herinnering aan een ongemakkelijke waarheid, namelijk dat vrede en vrijheid niet gratis zijn, maar dat er mensen sterven en nog zullen sterven zodat wij in vrijheid kunnen leven.

Zo sprak moreel consulente Cindy De Meyer volgende woorden uit, in het Libanese Tibnin tijdens een herdenkingsplechtigheid voor de overleden Belgische blauwhelmen: “Laten we de vlam van de herinnering aansteken, niet omdat we het moeten, niet omdat onze functie het eist, maar omdat we ons enorm betrokken voelen bij hun lot. Voor ieder onder ons heeft ‘de eer betuigen’ een eigen betekenis. Maar, het is vooral een getuigenis voor de bevolking, voor onze kinderen, voor de jeugd, voor zij die het zijn vergeten, voor zij die het niet weten en voor zij die het niet willen weten dat vrede niet gratis is, maar offers heeft gevraagd en nog kan vragen. Aan ons die er nog zijn, komt de plicht toe om de herinnering aan onze collega’s levend te houden.” (vertaling)

De uitvoering van dergelijke plechtigheden laat de toeschouwers zelden onberoerd. Wie krijgt er geen kippenvel wanneer er een lijst van overledenen wordt voorgelezen, wanneer er een eresaluut wordt afgevuurd, wanneer een missingmanformatie overvliegt na het overlijden van een piloot, wanneer de vlag van de Marine plechtig wordt geplooid en aan de familie overhandigd, of wanneer de Last Post weerklinkt?

 

Naamgevingsplechtigheden

Een bijzonder ritueel is de gelofte die bij de naamgeving van een schip wordt afgelegd. Het is een feestelijke gelegenheid die we in de toekomst nog verschillende malen zullen meemaken, want de Belgische marinevloot wordt de komende jaren bijna volledig vernieuwd.

Voor vrijzinnig humanisten gaat het bij dat ritueel uiteraard niet om het ondersteunen van bijgeloof, laat staan het koesteren ervan, hoewel bijgeloof aan boord wel degelijk leeft. Vrijzinnig humanisten kunnen niet blind blijven voor die realiteit en moeten erkenning geven aan de mensen zoals ze zijn, zelfs als we hun wereldvisie niet delen. We mogen ook niet blind zijn voor de conflicten in de wereld. Om te werken aan een betere wereld, en aan onze vrede en vrijheden, moeten we wel degelijk bereid zijn militaire middelen te hebben en in te zetten.

Het doel van die gelofte is om stil te staan bij wat een schip is en wat het betekent om aan boord te zijn, in een gemengde militaire en maritieme omgeving. Het schip, zeker een militair schip, is in dat opzicht meer dan een transportmiddel of een operationeel apparaat. Schepen zijn een stuk Belgisch territorium buiten België, ze bezoeken vele havens per jaar en ze hebben dus een specifieke betekenis, ze zijn een stukje thuis, weg van huis.

Een schip is een microkosmos waar allerlei overtuigingen en wereldvisies naast elkaar moeten leven. Het gaat hier dus niet alleen om werk: het schip is ook het privéleven van de bemanningsleden. Als dusdanig heeft elk schip en het leven aan boord een invloed op het welzijn en het spirituele leven van de bemanningsleden. Als spirituele actoren hebben we een rol te vervullen vanaf het begin van het bestaan van het schip.

Tijdens de gelofte uit de moreel consulent de hoop dat vrede en broederlijkheid nagestreefd zullen worden. Dat die waarden aan boord zullen leven. Hiermee wordt bedoeld dat ze niet alleen gerespecteerd, maar ook intern en extern het schip uitgedragen zullen worden.

Ter illustratie, de gelofte uitgesproken door moreel consulent Emmanuel Reynaerts op 6 mei 2015: “In naam van het humanisme wens ik het patrouillevaartuig Pollux een behouden vaart. Dat de zeeën de Pollux mogen omarmen, dat de krachten van de natuur mild mogen zijn, dat hij altijd een beschutte haven moge vinden, dat sereniteit aan boord moge heersen en dat hij elke opdracht kan vervullen in het licht van de vrede en de broederlijkheid tussen alle volkeren.”

 

Bezinning

De moreel consulenten nemen ook deel aan opdrachten in het buitenland en daar zetten ze hun taak van luisteren, inspireren en morele bijstand verlenen verder. Tijdens opdrachten kan er ook meer aan gemeenschapsvorming gedaan worden en kan er tijd gemaakt worden om stil te staan bij belangrijke waarden of begrippen, en dat in een serene omgeving.

 

 

Het scheppen van een serene omgeving waarin iedereen vrijuit kan denken en spreken, kan vereenvoudigd worden door met een ritueel te werken. Zo worden een korte inleiding tot het thema en een toelichting bij de vertrouwelijkheidsregels van de bezinning gegeven. Daarna wordt er door een stukje muziek en het ontsteken van een kaars even afscheid genomen van de dagelijkse zorgen en ontstaat er een serene omgeving.

Gebruikmaken van een ritueel maakt duidelijk dat het een moment lang een andere realiteit is, dat we even allemaal gelijk zijn en dat onze woorden naar waarde en niet alleen naar graad worden gewogen. Tijdens bezinningsmomenten kunnen allerlei thema’s behandeld worden, maar er wordt wel telkens aansluiting gezocht met de waarden van het vrijzinnig humanisme.

Uiteraard is dat maar een tijdelijk gegeven. Na een tijdje wordt de serene omgeving opnieuw achtergelaten en wordt het ritueel in omgekeerde volgorde uitgevoerd. Maar aan het einde is iedereen ervan overtuigd dat er gewerkt is.

Binnen Defensie bestaat de traditie van de korpsfeesten, meestal op de dag van een patroonheilige en doorgaans werden er dan ook missen opgedragen. Die gewoonte is grotendeels verdwenen en alleen het feestelijke karakter ervan blijft over. Veelal wordt er aan de moreel consulent of aalmoezenier van de eenheid een bijdrage gevraagd, aan de hand van een bezinnende tekst.

In volle coronacrisis organiseerden we voor het eerst samen met de aalmoezeniersdiensten een bezinningsmoment naar aanleiding van de nationale feestdag. Die bezinning had als doel om enerzijds de personeelsleden van Defensie en hun families te ondersteunen en anderzijds de hulpverleners van Defensie te danken voor hun inzet tijdens de coronacrisis.

De periode van de lockdown was voor niemand eenvoudig, maar voor de families van de militairen die in het buitenland zaten werd het extra moeilijk. Zonder te kunnen terugvallen op de gebruikelijke netwerken en met gesloten scholen stonden de partners van de militairen er nog eenzamer en kwetsbaarder voor. Ook op de militairen in het buitenland woog de onzekerheid aan het thuisfront zwaar.

Het bezinningsmoment naar aanleiding van de nationale feestdag versie 2020 werd een interlevensbeschouwelijke ceremonie verspreid als video binnen de Defensiegemeenschap. Op het einde van de ceremonie was er een symbolische uitwisseling van een boek tussen de vertegenwoordigers van de verschillende levensbeschouwingen. Zo kreeg de joodse opperaalmoezenier de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens uit handen van het diensthoofd van de moreel consulenten.

 

30-jarig bestaan

Op 18 maart 1991 werd de wet getekend die de moreel consulenten bij Defensie mogelijk maakte. In 2021 vieren we de dertigste verjaardag van die wet en worden er een tentoonstelling en een lezingreeks opgezet.

Vrijzinnig humanistische organisaties die het verhaal van die dertig jaar graag willen horen en de tentoonstelling en lezing bij hen willen ontvangen, kunnen die aanvragen door te mailen naar: DRMB-NC@mil.be