Nieuws

Fundament voor de toekomst

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr4. Lees hier meer artikels over ‘erfgoed’.

Erfgoed is de term die we gebruiken om aan te duiden wat we van onze voorouders erven. Het belang van erfgoed wordt door een maatschappij bepaald en gedragen. Met andere woorden, de term wordt toegekend aan zaken die mensen waarderen en willen bewaren. Als fundament van een maatschappij werkt de materie dus ook toekomstgericht. Ziedaar een definitie – met dank aan Wikipedia – die meteen stof voor een heel artikel biedt. Zullen we?

Anne-Flor Vanmeenen

Een gigantische zeef

‘Erfgoed’ heeft lang een nogal stoffig en muf imago gehad. Je dacht aan wereldvreemde geschiedenisnerds, grijzende patriotten, metaaldetectorfans, eenzame enthousiastelingen in lokale minimusea – we herinneren ons een epische rondleiding van drie uur in een museum voor gloeikousjes … Kortom, erfgoed is zeer glamourarm, behalve die paar sites waarmee je op vakantiekiekjes kan pronken. Piramiden, Mayatempels, een Forum Romanum, een zonovergoten agora. Gelukkig begint dat tij wat te keren, met dank aan gemotiveerde organisaties als FARO, Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed, die ons verleden weer een aantrekkelijke uitstraling geven. Initiatieven als de jaarlijkse Erfgoeddag vermenigvuldigen in populariteit per editie.

Waarom we dat ‘gelukkig’ noemen, is omdat erfgoed geen zaak is van een paar gespecialiseerde stofjassen. Zoals de definitie stelt: wij allemaal samen, wij bepalen wat erfgoed is. Je kan niet héél het verleden bewaren, wat we wel of niet doorgeven is een keuze. Al is het misschien niet altijd een even bewuste. Wat zetten we op de Unesco-lijst? Wat schieten we naar de ruimte als ‘vertegenwoordiging’ van onze cultuur? Welke gebouwen gooien we plat en welke beschermen we? Wat geven we op en wat wordt gerestaureerd? Het is op macroschaal net zoals op microniveau. Wanneer iemand overlijdt, dan ga je ook door de hele nalatenschap. Je pikt er sommige dingen uit: foto’s, voorwerpen, herinneringen … Je selecteert wat je bewaart en/of doorgeeft van iemand. Het verleden passeert door een gigantische zeef en de keuze van die zeef is zeer invloedrijk. We kunnen dat maar beter doordacht doen.

Addertje onder het gras: zelfs áls we doordenken, zijn we er nog niet. Punt één: iedereen wil andere dingen bewaren, terwijl er vaak maar beperkte mogelijkheden zijn. Neem de gesprekken rond funerair erfgoed. Bewaar je een graf vanwege de persoon die er ligt? En welk verhaal classificeer je dan als ‘belangrijk genoeg’? Bescherm je een grafteken om zijn stijl of ontwerper? Of bescherm je ook doodgewone dingen om iets te tonen over een tijdsgeest? Maar ja, er moet natuurlijk wel plaats voor nieuwe rustplekken zijn. En onderhoud kost ook geld, restauratie nog meer. En dat gaat dan alleen nog maar om een zeer specifiek stukje erfgoed. Dan heb je nog religieus erfgoed. Industrieel. Immaterieel. Onder water. Et cetera. Doe die discussies dus maar maal oneindig.

Spiegel van het verleden

Het begrip ‘erfgoed’ is noodgedwongen een compromis. Tussen behoeften en belangen, tussen mogelijkheden en prioriteiten, maar ook tussen opvattingen. Ziehier punt twee: je kan dan wel doordenken, maar gedachten zijn niet statisch. Ons denken en aanvoelen veranderen door de tijd heen. Op zich geen punt, net dát kan erfgoed zo boeiend maken. Het levert ons een spiegel van het verleden. Hoe dachten we toen? Wat was toen belangrijk?

Alleen … soms is die spiegel behoorlijk pijnlijk. We hoeven het niet ver te zoeken, kijk naar de debatten die al jaren over onze koloniale erfenis woeden. Sinds Black Lives Matter nog actueler dan ooit. Veel grote musea wereldwijd kan je bijna als politiedepots beschouwen. Ze staan vol ‘onrechtmatig verkregen’ goederen. Soms werden ze wel via handel verworven, maar ja, als de handel zelf niet deugde en/of de verhoudingen waren fundamenteel ongelijk, hoe koosjer is dat dan precies? Momenteel zijn ethische commissies en ‘herkomstspeurders’ volop bezig om een passend antwoord te zoeken. Je vraagt je af: hoe moeilijk kan dat nu zijn? Je hebt iets gestolen, geef het dan gewoon terug. Maar dan komen er allerlei andere aspecten in het spel. Wat bijvoorbeeld met zaken teruggeven aan instabiele regio’s? Kan je unieke kunstschatten teruggeven, wetende dat ze hoogstwaarschijnlijk vernield zullen worden?

Los daarvan zijn er ook dingen die niemand eigenlijk nog wíl hebben: standbeelden van collaborateurs, slavenhandelaars, dictators, minder eerzame bestuurders (Leopold II, iemand?) … Soms worden ze stilletjes verwijderd, soms met veel bombarie. Soms van overheidswege, soms in een spontane volkswoede. Denk aan het beeld van slavenhandelaar Edward Colston dat tijdens antiracismeprotesten de Bristolse haven in werd gekieperd. Sterke symboliek, dat wel, maar de vraag is wat je ermee wint? Ga je de ‘onzuiverheden’ uit je verleden weg- of witwassen, of ga je ze erkennen en je ertoe verhouden? Wij zouden voor het laatste pleiten. Dat een ezel zich geen twee keer aan dezelfde steen stoot is al niet helemaal waar, laat staan als we de oude steen wegnemen … Bovendien: veel van die zaken zitten overal in verweven, die vallen niet uit te wissen. Om maar iets te zeggen: onze nationale trots, de stripverhalen – ze staan bol van racisme en seksisme. Waarschijnlijk zelfs van ‘ismes’ waar we nu nog niet eens opmerkzaam voor zijn.

Kaderen laat ook plaats voor herkaderen. Allicht zien we het verleden binnen enkele decennia alweer anders dan nu. Er is een mooi Afrikaans spreekwoord dat zegt: tot de leeuw leert schrijven, zal elk geschiedenisboek de jager vereren. We moeten ons er bewust van zijn dat onze taxaties en interpretaties tijdelijk en betwistbaar zijn. Maar ook dat is boeiend. Zo leren we niet alleen van ons erfgoed, maar ook van onze kijk erop. Er zijn bijvoorbeeld best wat skeletten van prehistorische jagers gevonden die spontaan als mannelijk werden gelabeld, maar met betere onderzoekstechnieken plots vrouwelijk bleken te zijn. Je kan daar niet zomaar het hele verhaal van ‘man als jager, vrouw als verzamelaar’ mee opblazen, maar het zegt wél iets over onze aannames. Zelfs wetenschap is nooit neutraal.

Waar liggen de grenzen?

Ander hangijzer dat steeds heter wordt: wat met menselijke resten? Vanaf wanneer worden mensen dingen? Is een lijk een voorwerp of nog steeds een mens? Bij de tentoonstelling Körperwelten gaf iedereen zijn toestemming om na de dood als ‘erfgoed’ te worden beschouwd en behandeld, maar bij veel andere museale collecties is er geen sprake van toestemming. Waarom mag je pakweg een mummie wel uit het graf lichten en tentoonstellen, maar een doorsneeburger niet? Dat is toch ook maar gewoon een dode mens? Hoe ver strekt het wetenschappelijk en historisch belang?

Dat het dus allemaal niet zo voor de hand liggend is als het lijkt, dat bepalen van en omgaan met erfgoed. Het carnaval van Binche bijvoorbeeld is erkend als immaterieel cultureel erfgoed, terwijl Aalst carnaval na enkele jaren van de lijst werd verwijderd. Er was te veel controverse rond waar de grenzen van de spot liggen. Vandaar dat het positief is dat er een brede maatschappelijke interesse voor bestaat. Erfgoed gaat over wie we waren, maar ook wie we zijn en wie we willen worden.

Speelbal van machtsstrijd

En dan nu alles op z’n kop: wij bepalen wat erfgoed is, maar het omgekeerde kan óók gezegd worden. Erfgoed speelt een grote rol in onze identiteit. Onze taal, onze gebruiken, wat en hoe we dingen vieren, betekenisvolle plaatsen – ze spelen een grote rol in hoe wij onszelf bekijken en gedragen. Daarom zijn erkenningen ook meer dan strategische en lucratieve overwinningen, de symboliek is van even groot belang. Máár, helaas maakt dat van erfgoed ook meteen een doelwit en een twistpunt. Terwijl Canada in het reine probeert te komen met de ‘opvoedingsinstituten’ waar inheemse kinderen vroeger onvrijwillig heen werden gestuurd, zitten de Oeigoeren in China met duizenden in ‘heropvoedingskampen’ anno 2021. Ze moeten afstand doen van ongeveer alles wat hen eigen is. Er moet geen tekening bij dat dat niet spontaan en vrijwillig gebeurt. Een zuivere mensenrechtenschending.

Erfgoed is altijd een speelbal van machtsstrijd geweest. Van de protestantse beeldenstorm in onze kathedralen tot de Rode Khmer die boeddhistische tempels afbrak. De christenen maakten elke Kosovaarse moskee met de grond gelijk. Palmyra in Syrië werd door IS van de kaart geblazen en wie herinnert zich niet hoe de taliban de majestueuze Boeddhabeelden in Afghanistan opbliezen? Strikt genomen zijn daar conventies rond, maar ja, in love and war all seems fair. En hoe meer belang je tegenstander aan iets hecht, hoe liever je het toch kapotmaakt? Erfgoed vernietigen is je manifesteren, angst zaaien en met je spierballen rollen, destabiliseren en uithollen. Doe dat lang genoeg, en mensen beginnen te vergeten wie ze zijn. Hoewel erfgoed taai sterft. Denk aan het aangrijpende filmpje van de Belgisch-Armeense cellist Sevak Avanesyan die te midden van de verwoeste Ghazanchetsotskathedraal Armeense muziek speelt. Bloedstollend.

Vraag is wat je na zo’n conflict aanvangt met de schade? Welke laag van je geschiedenis wil je herdenken? Want een oorlogsperiode is natuurlijk óók gedenkwaardig. De Afghaanse Boeddhabeelden waren bijvoorbeeld al in wederopbouw toen de meeste stemmen toch leken op te gaan om dat níét zomaar te doen. Het laatste woord is er nog niet gevallen, maar voorlopig worden de beelden met hologrammen gereconstrueerd (weliswaar bij momenten, want er is geen stroom genoeg om dat dagelijks te doen). Je ziet de glorie van wat er was, maar ook wat er niet meer is.

Een stevige portie erfmoed

Tot slot is er nog een heel primaire vorm van bepaald worden door ons erfgoed, met name wanneer we onze leefomgeving in rekening nemen. Niet alleen begijnhoven, universiteitsbibliotheken of processies worden als erkend erfgoed in bescherming genomen. Steeds vaker gebeurt dat ook voor landschappen en ‘natuurmonumenten’. Zo is het Zoniënwoud ook Unesco-werelderfgoed. Heel moeilijk waar je daar de lijn trekt. ‘Originele’ natuur is er sowieso al nauwelijks over. Wat doe je met uitstervende diersoorten? Moeten zij beschermd worden (los van de vraag wat de impact op ons ecosysteem is)? Of toch tenminste in een DNA-bank komen? Was de mythische dodo biologisch erfgoed? En geldt dat ook voor soorten waar wij zelf de hand in hebben, bijvoorbeeld oude neerhofrassen, zoals kunstenaar Koen Vanmechelen aankaart?

Klinkt ergens een beetje raar. Wij laten weliswaar de planeet aan onze kinderen na, maar moeten we daarom natuur bewaren zoals boeken of kunst? Er zijn momenten geweest waarop het antwoord zeer passioneel ‘ja’ klonk, zoals bij de Russische wetenschapper Nikolaj Vavilov en zijn team. Hijzelf stierf in een goelag, zijn medewerkers kwamen om van honger terwijl ze hun enorme collectie zaden beschermden tegen nazi’s, uitgehongerde medeburgers en ratten. Het eten lag onder hun neus en zij kozen ervoor alsnog te sterven, over heroïsche wetenschap gesproken. En erfgoed van onschatbare waarde, dat de hedendaagse gewassen flink heeft beïnvloed.

Om maar te zeggen dat de keuze van wat je bewaart en doorgeeft, nu ook weer niet zó vrijblijvend is. Terugkomend op de definitie, onze selectie is niet alleen een weergave van hoe we naar de wereld kijken, het is ook een fundament voor de toekomst. De vraag wat we tot erfgoed rekenen is geen harde wetenschap, het blijft een compromisbegrip. Elk antwoord is kwetsbaar en grillig. Van mummies tot leegstaande kerkgebouwen, van bedreigde natuur tot oude grafstenen – ze vragen allemaal om een standpunt. En keuzes maken vraagt durf. Je verhouden tot het verleden ook. Ons erfgoed heeft dringend nood aan een stevige portie erfmoed.