Nieuws

Participatie in het erfgoedveld

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg10 nr4. Lees hier meer artikels over ‘erfgoed’.

Binnen de culturele sector is er veel interesse voor (jongeren)participatie, maar vaak is de kennis over het onderwerp ontoereikend en ontbreken de concrete casestudy’s als voorbeeld om zelf een participatieve jongerenwerking op te zetten. Een uitgelezen kans om dieper op de materie in te gaan. Wat zijn de fundamenten van jongerenparticipatie? Hoe verloopt dat in de praktijk? En hoe participatief gaat het erfgoedveld te werk?

Eulaly Vanroelen

Tijdens het academiejaar 2019-2020 bracht ondergetekende, als toenmalige student van de richting Kunstwetenschappen en Archeologie aan de Vrije Universiteit Brussel, alle museale structurele jongerenwerkingen in Vlaanderen en het Brussel Hoofdstedelijk Gewest in kaart, ten behoeve van FARO, Vlaams Steunpunt voor Cultureel Erfgoed. Talrijke uren op de trein door het noordelijke deel van het land en nog veel meer uren aan het uittypen van interviews lagen aan de basis van Structurele jongerenwerkingen: vrij ondernemen in een vertrouwde omgeving, een masterproef waarin op zoek werd gegaan naar “hoe participatief en cocreatief al die structurele jongerenwerkingen wel niet zijn”.

Het opzetten van een structurele jongerenwerking moet niet alleen voordelig zijn voor de betrokken instelling, maar ook voor de jongeren zelf. Een goed uitgebalanceerde wisselwerking tussen, bijvoorbeeld, een museum dat enerzijds jongeren aan boord haalt om zijn aanbod een upgrade te geven en dat anderzijds genoeg ruimte aan de jongeren biedt om zelf hun ding met het erfgoed te doen. Samengevat, het creëren van projecteigenaarschap.

Het maatschappijbeeld

Sinds de eenentwintigste eeuw staat de verzorgingsstaat steeds meer onder druk en wijzigt die langzamerhand naar een participatiestaat, waarin de verantwoordelijkheid en mondigheid van de burger centraal komen te staan. De perceptie dat de bekwaamheid van jongeren om aan constructieve maatschappelijke opvattingen bij te dragen ontoereikend zou zijn, is achterhaald en heeft plaats geruimd voor een grotere bewustwording omtrent de zichtbare meerwaarde van jongeren in onze maatschappij.

Jongeren wensen zich voor de gemeenschap in te zetten en willen resoluut hun rechten uitoefenen door actief aan de samenleving deel te nemen. Die mentaliteitswijziging en gedragsverandering zijn zichtbaar in velerlei domeinen van onze maatschappij. Binnen de culturele sector bijvoorbeeld is het betrekken van jongeren bij de werking aan een serieuze opmars bezig, waardoor initiatieven met jongeren in culturele centra en musea als paddenstoelen uit de grond schieten.

In tegenstelling tot de verzorgingsstaat is de participatiestaat een samenlevingsmodel, waarbij het burgerschap een verschuiving van passief naar actief kent. Van iedere burger wordt verwacht dat die een bijdrage aan de maatschappij levert door meer verantwoordelijkheid voor zijn of haar eigen leven en omgeving op te nemen. Burgerparticipatie draait er dan ook om de burger bij de samenleving te betrekken en voor een evenwichtige samenwerking tussen werknemers en vrijwilligers te zorgen. Binnen het concept van jongerenparticipatie wordt een dergelijke verhouding opgebouwd tussen een beroepskracht en een jongere die op vrijwillige basis participeert.

Het grootste onderscheid tussen beiden is dat de professional beroepshalve met de doelgroep van 16- tot 26-jarigen aan de slag gaat, terwijl de jongere zich vrijwillig engageert, en daardoor geen vergoeding voor de geleverde prestaties ontvangt. Onderzoekers Nina Simon, adviseur en ontwerper van tentoonstellingen, en Lauren Benetua, cultuurwerker, benoemen die enthousiaste jongeren als changemakers, omdat zij instaan voor de verdediging van de doelgroep waartoe ze behoren. Door zich als changemaker op te stellen, leren jongeren voor zichzelf opkomen. Nina Simon is er dan ook van overtuigd dat je door nieuwe gemeenschappen een stem te geven, culturele instellingen nieuw leven kan inblazen. Die jonge changemakers zetten zich met andere woorden in om een aantrekkelijk aanbod voor hun doelgroep uit te werken. En hiervan heeft Vlaanderen al menig voorbeeld geleverd.

Structurele jongerenwerkingen

Zoals reeds aangegeven, bestaat een structurele jongerenwerking uit twee partijen: de professional, ook omschreven als de ‘trekker’, en de vrijwilliger. Het is cruciaal om beide stemmen aan bod te laten komen, want onderzoek verrichten naar jongerenparticipatie zonder participatief met die doelgroep te werk te gaan, zou onvergeeflijk zijn. De coronapandemie gooide roet in het eten van de ambitieuze plannen. Die werden enigszins bijgestuurd, maar we hielden eraan om de deelnemende jongeren hun stem te laten horen. Want zonder hen was het onderzoek niet compleet. Alleen op die manier konden er op het einde van het onderzoek gefundeerde en direct bruikbare tips en tricks ten behoeve van de cultuur- en erfgoedsector worden geformuleerd.

Hoewel het onderzoek diverse provincies bestrijkt, focussen we hier ter illustratie op drie toonaangevende structurele jongerenwerkingen in het Antwerpse, die op de een of andere manier met elkaar verbonden zijn: MAS in jonge handen, Jongbloed!, Young Entrepreneurs.

MAS in jonge handen

Beginnen kan bijna niet anders dan met MAS in jonge handen, van het MAS of het Museum aan de Stroom. Die werking was, en is nog steeds, een van de meest toonaangevende voorbeelden op het vlak van structurele jongerenwerkingen. Uitzonderlijk hieraan is het feit dat het MAS nog voor de opstart van het museum in 2011 besloot dat jongeren een prominente rol bij de publiekswerking zouden spelen.

Na onderzoek en bevraging van de doelgroep sloeg het museum de handen in elkaar met expert-partner De Veerman, een kunstenorganisatie die zich op educatie en participatie richt, om samen een eerste activiteit op te zetten. De kleine tentoonstelling langs de roltrappen van het museum bleek een succes te zijn en gaf tegelijk het startschot voor een inmiddels tien jaar lange structurele jongerenwerking.

Een telkens wisselende ploeg van jongeren tussen 16 en 26 jaar kreeg de mogelijkheid om acties, evenementen en activiteiten in het museum te organiseren. In 2019 kende de werking een hoogtepunt met Instinct!, een door de jongerenploeg bedachte, uitgewerkte en opgezette tentoonstelling met de collectie van het museum. Een unieke expo waarvoor menigeen naar Antwerpen afzakte. Tegelijk was het een climax die vroeg om een revaluatie van de werking. Die pauze zorgde voor een volledige make-over van de jongerenwerking en momenteel fungeert een groep jongeren als adviesraad voor het project Artist in Residence.

De vraag is uiteraard hoe participatief hier daadwerkelijk werd gewerkt. De trekker gaf aan doelbewust op projecteigenaarschap te hebben ingezet, maar dat kwam niet altijd tot uiting bij de jongeren zelf. Projecteigenaarschap is namelijk een van de sleutelelementen voor het slagen van een participatief traject met jongeren. Jongeren moeten het gevoel hebben dat ze aan een eigen project werken, waarop ze fier zijn en waarvan ze het gevoel hebben dat ze er eigenaar van zijn. Dat klinkt allemaal heel logisch, maar de praktijk geeft duidelijk aan dat het als trekker niet zo eenvoudig is om die doelstelling te verwezenlijken. De kennis en kunde van de trekker spelen dus een cruciale rol in het succes van een structurele jongerenwerking, want die moet een balans vinden tussen genoeg uit handen geven, en tegelijk de juiste ondersteuning bieden én het overzicht bewaren.

Jongbloed!

In 2011 kreeg de Antwerpse scene er een tweede toonaangevende structurele jongerenwerking bij, met name Jongbloed! van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, kortweg het KMSKA. Het museum concludeerde immers dat zijn aanbod niet aantrekkelijk genoeg was voor jongeren, en een aantal changemakers in huis halen zou hen al een heel eind op weg helpen. Onder begeleiding van de kunstenorganisatie Piazza dell’Arte bracht het museum verschillende jongeren samen gedurende een zomerstage, om doelgericht over het museumaanbod te brainstormen. Jongbloed! was geboren en bestond uit een groep jongeren tussen 16 en 24 jaar die samen met de trekker activiteiten uitwerkte.

Omdat het museum in 2011 wegens renovatiewerken de deuren sloot, werd er door de verantwoordelijke projectmedewerker actief naar alternatieven gezocht. Die trekker schotelde de jongeren geregeld een waaier aan mogelijkheden voor waaruit kon worden gekozen. Samen gingen ze dan aan de slag om kunst, erfgoed of archeologie op een nieuwe wijze in de kijker te zetten. Dat resulteerde in 2016 tot een samenwerking met het Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen, het M HKA, waarbij de jongeren de kans kregen om aan de zomertentoonstelling van 2016 mee te werken.

Uniek aan die structurele jongerenwerking is Bloed!verwanten, een alumniwerking die alle ooit aan Jongbloed! participerende jongeren tweemaal per jaar samenbrengt om de banden te onderhouden. Dat vormt in het landschap van structurele jongerenwerkingen een bijzondere verbondenheid met elkaar en het museum. Toch besloot het museum in 2019, net zoals het MAS, om een pauze in te lassen. Samen met een nieuwe, jonge publieksmedewerker wordt momenteel de toekomst van Jongbloed! herbekeken en bepaald.

De jongeren van Jongbloed! gaven wel aan dat ze projecteigenaarschap voelden en graag uitdroegen. Hier kan dan ook van een cocreatief project worden gesproken, waarbij het initiatief wel door de professional werd genomen, maar waar de jongeren toch een aanzienlijk aandeel in hadden. Het zit dus bij het gevoel dat de jongeren eraan overhouden. Door uit verschillende projecten te kunnen kiezen en daar hun eigen stempel op te drukken, verhoogt het gevoel van projecteigenaarschap bij de jongeren.

Young Entrepreneurs

Ook jongeren blijven niet stilzitten. In het Fotomuseum Antwerpen, het FOMU, werd een Bloed!verwant, een voormalige deelnemer van Jongbloed!, aangesteld als medewerker, om samen met een klein jongerenteam het event Nightwatch vorm te geven. Door niet langer alleen kunstenaars tussen 16 en 26 jaar een podium te bieden, maar ook jongeren bij de organisatie van het event te betrekken, zou het evenement naar een next level getild moeten worden.

En, net zoals de twee voorgaande werkingen, heeft ook Young Entrepreneurs een unieke stempel, namelijk het belang van inclusiviteit. Een inclusief organiserend team was, en is nog steeds, de hoogste prioriteit voor het museum. In die mate dat indien die doelstelling niet wordt gehaald, het evenement niet doorgaat. Een niet altijd even makkelijk haalbare doelstelling, maar wel één die het belang om een afspiegeling van de samenleving te zijn, onderstreept.

De Bloed!verwant had duidelijk van de skills van de trekker van Jongbloed! geleerd, want ook bij Young Entrepreneurs gaven de jongeren te kennen dat het vooropgestelde doel om projecteigenaarschap te creëren, meer dan aanwezig was. De trekker van Young Entrepreneurs zei daarover dat het belangrijk is dat de jongeren zelf een eigen invulling aan het project kunnen geven. De bevraging van de jongeren bevestigde dat: zij gaven aan dat ze hun eigen ideeën volwaardig konden doorvoeren.

Een goed startpunt

Een van de voornaamste conclusies van het onderzoek is het belang van de competenties van de trekker of professional. Wie niet vertrouwd is met de theoretische achtergrond of met enige praktijkvoorbeelden, zal het moeilijk hebben om een structurele jongerenwerking die op lange termijn succesvol is en jongeren in hun waarde laat, op te starten. En daarmee is het verhaal rond: al die interesse voor jongerenparticipatie is een goed startpunt, nu volgen de kennisvergaring en de toepassing ervan.