Nieuws

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg11 nr1. Lees hier meer ‘Wetenschappelijk onderzocht‘.

Jolien Gijbels is als doctoraatsstudent verbonden aan de onderzoeksgroep Cultuurgeschiedenis vanaf 1750 van de Katholieke Universiteit Leuven. Voor haar proefschrift verrichtte ze onderzoek naar de rol van religie bij moeilijke geboortes in het negentiende-eeuwse België. Wij spraken met haar over de levensbeschouwelijke breuklijnen van weleer.

Abortus om psychosociale redenen was in de negentiende eeuw bij wet verboden. Er bestond geen wettelijk kader voor abortus om medische redenen, hoewel dat soms nodig was als de bevalling het leven van de vrouw in gevaar dreigde te brengen. Hoe gingen artsen daarmee om?

Jolien Gijbels: De twee voornaamste redenen waarom het leven van de vrouw bij de bevalling in gevaar kon komen, waren enerzijds het voorkomen van het medische probleem van smalle of misvormde bekkens, en anderzijds het optreden van ziekteverschijnselen gelinkt aan de zwangerschap zelf, zoals onbedaarlijk braken, extreme bloedingen, enzovoort.

Bij ziekteverschijnselen die het leven van een vrouw tijdens de zwangerschap bedreigden, was er een grote consensus onder artsen dat medische abortus toelaatbaar was. Men stelde dat in zo’n situatie het leven van de vrouw moest worden gered, met als jammer maar aanvaardbaar neveneffect de dood van het kind.

Er ontstond pas discussie wanneer een te smal of misvormd bekken de oorzaak van het gevaar voor de vrouw was. Dat kon immers tot een moeilijke of zelfs onmogelijk natuurlijke bevalling leiden, waardoor vrouwen in het kraambed riskeerden te sterven. Hier kan je grofweg twee posities onderscheiden. Je had enerzijds ‘liberale artsen’ die ook in dat geval tot abortus overgingen en anderzijds ‘katholieke artsen’ die dat als een ongerechtvaardigde preventieve abortus beschouwden, louter bedoeld om de vrouw een moeilijke bevalling te besparen.

We spreken daarbij bewust over liberale artsen en geen vrijzinnige of atheïstische. Rond 1850 waren er immers geen artsen die een positie tegen het geloof innamen. Dat zou pas veranderen rond het einde van de negentiende eeuw, toen sommige liberale artsen zich uitdrukkelijk begonnen te distantiëren van het katholieke geloof. Beide groepen waren dus gelovig, alleen hielden liberale artsen er andere levensbeschouwelijke opvattingen op na dan hun katholieke collega’s die meer aan de Bijbel en de christelijke moraal refereerden.

Hadden gelovige artsen dan bijzondere manieren om het uitvoeren van medische abortussen met hun geloof te verzoenen?

Gijbels: Echt katholieke artsen waren sowieso tegen abortus, maar gelovige artsen die wel medische abortussen uitvoerden, probeerden dat te doen door de doop toe te dienen als dat nog mogelijk was.

Daarvoor waren er grosso modo twee opties. Na een abortus kon men het niet-levensvatbare kind dopen door het onder te dompelen of met doopwater te besprenkelen. De tweede optie was het gebruik van de doopspuit, een instrument om de foetus nog in de baarmoeder te dopen. Dat laatste kon men echter alleen gebruiken als de baarmoeder voldoende was uitgezet, wat enkel het geval is op het moment van de geboorte.

Het ging toch om een vrij aanzienlijke spuit die je met een soort van buisje tot in de baarmoederhals moest inbrengen. Omdat het moeilijk was om de doopspuit in de eerste zes à zeven maanden van de zwangerschap te gebruiken, zien we de doop in de baarmoeder niet voorkomen in praktijkverslagen, maar wel in debatten tussen artsen om medische abortus te verantwoorden.

Was er druk vanuit politieke hoek om die praktijk te reguleren?

Gijbels: In de negentiende eeuw was er redelijk weinig politieke bemoeienis met wat artsen konden doen. Je had wel een wet over de illegale uitoefening van de geneeskunde, dus je moest arts zijn om patiënten te behandelen, en je had ook de wet die abortus om psychosociale redenen verbood, maar medische abortus wordt daarin niet vermeld.

Er zijn ook geen rechtszaken bekend van artsen die werden veroordeeld omdat ze een zwangerschap om medische redenen hadden afgebroken.

De artsen toetsten hun praktijken wel aan de besluiten van wetenschappelijke organen zoals de Koninklijke Academie voor Geneeskunde, en in medische tijdschriften werd er ook druk gediscussieerd over ethische kwesties. Maar uiteindelijk bleef het bij artsen die onder elkaar uitmaakten wat wel en wat geen aanvaardbare praktijken waren.

In hoeverre werken die levensbeschouwelijke breuklijnen en ideeën van toen door in het huidige abortusdebat?

Gijbels: De focus is natuurlijk helemaal veranderd. Vandaag is er geen discussie meer over de toelaatbaarheid van medische abortus. Het knelpunt ligt veeleer bij de vraag of we de termijn voor abortus om psychosociale redenen moeten verlengen.

Een ander belangrijk verschil is door wie het debat wordt gevoerd. Waar de toelaatbaarheid van abortus vroeger een vraagstuk onder artsen was, speelt het debat zich nu vooral op het maatschappelijke en politieke niveau af.

Niettemin zien we dat die breuklijnen nog steeds overeind zijn gebleven, in het bijzonder bij de politieke partijen. Zo zijn het vooral de katholieke en de conservatieve partijen die de boot afhouden, terwijl de liberale partij, de socialistische partij en zo verder wel voor een verlenging van de termijn zijn.