Nieuws

Over fight, flight, freeze & fawn

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg11 nr2. Lees hier meer artikels over ‘angst’.

In de tweede helft van de twintigste eeuw beschreef psycholoog Paul Ekman zeven universele emoties die in elke cultuur ter wereld aanwezig zijn: woede, afschuw, verbazing, verdriet, vreugde, minachting en angst. Die lijst is al meermaals herdacht en herschreven, maar een van de emoties die het telkens haalt, is ‘angst’.

Philipp Kocks

Angst als overlevingsstrategie

Logisch dat angst een basisemotie is, want angst heeft een belangrijke plek in onze overlevingsstrategie. Het heeft ons tijdens onze hele evolutionaire geschiedenis weggehouden van gevaar. De algemene trigger van angst is de dreiging van schade aan ons fysiek, emotioneel of psychisch welbevinden, en kan zowel reëel als ingebeeld zijn.

Terwijl veel angsten aangeboren en dus instinctief zijn, kunnen we voor zowat alles leren om bang te zijn. Die aangeleerde angsten ontspringen vaak uit traumatische ervaringen, al kunnen we het ons meestal niet meer herinneren wat nu de aanleiding was. En als we de oorzaak niet kennen, is het vaak erg moeilijk om die angst te bestrijden.

Aanhoudende angsten kunnen onder de Engelse term ‘anxiety’ worden gekwalificeerd. Een vertaling als ‘bezorgdheid’ of ‘bekommernis’ doet de term weinig eer aan. Anxiety kan namelijk snel overgaan in een aandoening als het zich vaak en met stijgende intensiteit herhaalt. Het leven van iemand met ‘anxiety disorder’ kan ernstig verstoord worden wanneer die angst ingrijpt in dagelijkse bezigheden zoals werk of slaap.

De functie van angst

Zoals eerder aangegeven, bestaat angst om ons te beschermen tegen dreigingen en schade. Ons lichaam is in staat om bijna het onmogelijke te verwezenlijken als er een onmiddellijke dreiging op ons afkomt. Wees er maar zeker van dat als er een luipaard achter je aanzit, dat je dan plots wel je persoonlijke recordtijd op de 1.000 meter kan verbreken. Of je het zal overleven, is een andere vraag.

Maar ook banale handelingen, zoals je gezicht beschermen tegen een losgeslagen voetbal of je handen uitstrekken als je dreigt te vallen, zijn voorbeelden van instinctieve reflexen die door angst ontstaan. In sommige gevallen is het ook beter om die reflexen af te leren. Je zal nooit een goede voetballer worden als je elke aangespeelde kopbal met je handen afweert. Als je bij het hoogspringen telkens je armen uitstrekt wanneer je op de mat valt, heb je vroeg of laat wellicht een gebroken pols.

Angst wordt vaak als negatief ervaren. Het kan ons een gevoel van gevangenschap bezorgen en ons ervan weerhouden te doen wat we graag zouden willen ondernemen. Boven op een berg blijven staan, terwijl je eigenlijk graag naar beneden zou skiën, is helemaal geen fijn gevoel. Vaak heb je maar een klein duwtje in de rug nodig om je erover te zetten.

Sommige mensen halen ook plezier uit angst. Veel sporters gaan steeds extremere uitdagingen aan om die rush opnieuw te voelen. Snelheden, afstanden of krachtmetingen die wij als gewone stervelingen al niet meer aandurven, zijn voor extreme sporters saai en banaal. Ze gaan alsmaar verder in het opzoeken van een adrenalinekick, soms met fatale gevolgen. Daar wordt het evolutionaire belang van angst meteen aangetoond.

Ook de populariteit van horrorfilms is de afgelopen jaren enorm gestegen. Het laat ons toe, of toch diegenen die dat wensen, om angstgevoelens op te wekken zonder de dreiging van een onmiddellijke dood. Een simulatie, zeg maar.

Wat doet angst met het lichaam?

Als je bang bent, zal je hartslag de hoogte inschieten en komen er hoge dosissen adrenaline vrij die ons extreem alert maken. Die reacties maken deel uit van de zogenoemde ‘fight-or-flight response’, de vecht-of-vluchtreactie. Je lichaam maakt zich klaar om ofwel te vechten ofwel te vluchten.

Bij een plotse dreiging gaat je amygdala meteen aan de slag. De amygdala is een deel van je hersenen dat je helpt emoties te verwerken. Ze zal ook onmiddellijk de hulp van je hippocampus inroepen die de dreiging analyseert en in een context plaatst. Terwijl zij aan het werk zijn, zal je lichaam een aantal stoffen vrijmaken om het in staat te stellen op de dreiging te reageren. Pas wanneer je hippocampus beslist heeft dat de dreiging niet of niet meer gevaarlijk is, zal je lichaam zich langzaamaan weer naar een normale toestand begeven.

In de werkelijkheid is de neurologische reactie op angst veel complexer dan dat, wat ook kan verklaren waarom iedereen op dezelfde triggers verschillend kan reageren. De studie naar angst is een gigantisch veld in de wetenschap met nog veel onontgonnen terrein.

Angst voor afwijzing

Als we aan dreigingen en schade aan het welbevinden denken, gaan we meestal uit van fysieke gevaren die ons lichaam kunnen beschadigen. Maar een belangrijke categorie die we niet mogen vergeten als we het over angsten hebben, is angst voor emotionele schade.

Iedereen maakt het al eens mee: je moet voor een grote groep spreken en je besterft het bijna van de angst. Of het is de eerste dag op je nieuwe werkplaats en je trein heeft vertraging. De angst die je dan voelt, is de angst voor afwijzing.

Of die vorm van angst instinctief is of aangeleerd, daar zijn wetenschappers het nog niet over eens. Wat wel geweten is, is dat ook die soort een belangrijke evolutionaire betekenis heeft. Onze behoefte om bij een groep te horen zit diep in de menselijke evolutie geworteld.

Door onze geschiedenis heen was het belangrijk om samen te werken om te overleven. Je had een hele stam of een heel dorp nodig om in barre omstandigheden in leven te blijven. Als je als individu letterlijk werd uitgestoten, had je geen kans om het alleen in de wildernis te redden.

Vandaag is onze maatschappij zo ver gevorderd dat je ook kan overleven als je wordt uitgestoten. Zeker als het om ‘kleine’ aangelegenheden gaat, zoals een slechte presentatie voor een grote groep mensen of te laat komen op je eerste dag. Maar toch zit die angst nog diep in ons. Sommige wetenschappers stellen de angst voor afwijzing zelfs gelijk aan de angst voor het sterven.

Fight, flight, freeze & fawn

We hebben al gezien dat ons lichaam zich heel snel in staat kan stellen om te vechten of te vluchten wanneer het op overleven aankomt. Lang werd ook gedacht dat dat de enige twee primaire reacties op dreigingen waren. Elke andere reactie werd als ‘afwijkend’ of abnormaal beschouwd. Maar gaandeweg ontdekte men nog twee andere reacties die men nu tot de primaire responsen rekent.

De ‘freeze response’, of bevriezingsreactie, zal vaak bij niet-dodelijke dreigingen voorkomen. Het lichaam zal zich in een staat van mentale of soms zelfs fysieke verlamming brengen om de dreiging te ondergaan tot ze voorbij is. Op dat moment hoop je dat de situatie snel verbetert, zodat je daarna zo onbeschadigd mogelijk kan verdergaan.

Die reactie komt geregeld voor bij seksuele misdrijven. Slachtoffers van aanranding of verkrachting getuigen dat ze niets ondernamen om de handelingen te stoppen en voelen zich daardoor verantwoordelijk voor de situatie. Daarom dient er bij de begeleiding van de slachtoffers, maar ook bij de voorlichting van de maatschappij veel meer de focus op die primaire reactie gelegd te worden. Het gebeurt immers nog steeds dat rechtszaken mislukken omdat het slachtoffer zogezegd niet de ‘juiste’ signalen aan de dader gaf.

Al te vaak wordt de vechtreactie opgehemeld als een moedige actie tijdens een misdrijf. Op die manier worden niet alleen de schuldgevoelens van slachtoffers die die ‘moed’ niet toonden vergroot, maar creëert men ook een gevaar voor toekomstige slachtoffers die de vecht-of-vluchtreactie als enige oplossing zien. Erger nog, daders zullen zich kunnen verschuilen achter het feit dat hun slachtoffer zich niet heeft verweerd en dat ze hun daden niet als ongewenst ervoeren.

De vierde primaire reactie op dreigingen die men onderscheidt, is nog complexer. Het gaat om de zogenoemde ‘fawn response’. Je kan het ruwweg vertalen als het zich onderdanig opstellen om iemand te behagen. Tijdens die respons zal het slachtoffer er alles aan doen om de dader te plezieren, zodat die geen verdere schade zou aanrichten. Ook hier wordt die reactie bijna altijd verward met instemming en moet er ernstig werk worden gemaakt van begeleiding, voorlichting en wetgeving.

Angsten overwinnen

Los van overlevingsstrategieën kan angst je ook hinderen in je dagelijkse leven. Iemand die heel graag naar Australië op reis zou gaan, maar een doodsangst voor spinnen heeft, kan ofwel zijn angst overwinnen ofwel gewoon niet vertrekken. Het kan natuurlijk ook veel erger. Een persoon die bang is voor honden zal herhaaldelijk een paniekaanval ervaren gewoon door over de straat te lopen. Of denk aan mensen met pleinvrees die niet of nauwelijks buiten durven te komen.

Gelukkig bestaan er verschillende methoden om je angsten te overwinnen. Met lichte vormen van angst of ‘anxiety’ kan je bijvoorbeeld zelf aan de slag. Daarbij is het belangrijk om de oorzaken te identificeren en het probleem bij de stam aan te pakken. Frequente meditatie, verandering van omgeving, erover praten met je vrienden, een nieuw begin, het zijn allemaal factoren die het je mogelijk maken om met een rustigere geest door het leven te gaan.

Wees ook zeker niet bang om de stap naar therapie te zetten. Therapeuten zijn experts in het ontdekken van oorzaken en gaan samen met jou op zoek naar oplossingen. Bij extreme gevallen zoals frequente paniekaanvallen, paranoia of waanideeën kan medicatie helpen. Een psychiater zal je in dat geval helpen om de medicatie juist in te stellen, zodat je opnieuw kan functioneren zonder de stress van een angststoornis.

Bij specifieke fobieën, zoals angst voor bepaalde dieren, zullen experts een blootstellingstherapie voorstellen. Je wordt heel geleidelijk in contact gebracht met het onderwerp van je angsten, waardoor je meer en meer een resistentie en gewoonwording opbouwt. Dat werkt bijvoorbeeld ook met angst voor het spreken voor een groep. Die therapie gaat vaak gepaard met relaxatietechnieken, om het gevoel van rust te linken aan de situatie waarvoor je angst ervaart.

De volgende keer dat je je doodschrikt van een spin of dat je op het laatste moment afhaakt bij een bungeesprong, denk er dan aan: dat gevoel heeft ons al meermaals van de ondergang gered.