Nieuws

Column verschenen in deMens.nu Magazine jg11 nr4. Lees hier meer columns.

Tinneke Beeckman

Kan de juiste opvoeding verlichte mensen voortbrengen? Heel wat Verlichtingsdenkers meenden van wel. John Locke en Paul-Henri Thiry d’Holbach bijvoorbeeld beschouwen de geest als een onbeschreven blad dat door ervaring wordt gevuld. Het komt erop aan morele en intellectuele kwaliteiten te ontwikkelen.

Halverwege de achttiende eeuw krijgen enkele Verlichtingsdenkers – onder wie Etienne Bonnot de Condillac en Guillaume du Tillot – de gelegenheid om die ideeën te toetsen: ze mogen de zesjarige hertog Ferdinand van Parma opleiden. De idee is om van de jongen een breeddenkende, verlichte heerser te maken. Dat wenst Louise Elisabeth, de Franse moeder van Ferdinand – ze is de oudste dochter van de Franse koning Lodewijk XV. Uiterst bekwame, verlichte docenten geven de jongen een strenge, moderne opvoeding waarin zijn plichten tegenover het volk centraal staan.

In L’infant de Parme beschrijft Elisabeth Badinter dat merkwaardige experiment dat filosofen, schrijvers en gezagsdragers uit heel Europa op de voet volgen.

In het begin lijkt de opdracht te lukken. Als jonge tiener oogst Ferdinand alom bewondering: hij klinkt welbespraakt en scherpzinnig, en schrijft een publieke lofrede voor Jean le Rond d’Alembert, de grondlegger van de Encyclopédie.

Naarmate de jongen ouder wordt, vallen de resultaten echter tegen. Een keerpunt is een schijnbaar onschuldig voorval. Als veertienjarige laat de hertog zich tegen de pokken inenten. Tijdens de kuur die op de inenting volgt, leeft hij wekenlang gescheiden van zijn veeleisende opvoeders. Alleen omringd door bedienden, ontpopt hij zich als een grappenmaker zonder zin voor decorum. Vanaf dan gedraagt hij zich geregeld als een clown. En na het overlijden van zijn vader wordt hij erg bijgelovig: hij vereert heiligen en belijdt volksdevotie. Dat past niet bij de rationele religie – met eenvoudige gebeden – die zijn instructeurs hem hadden bijgebracht.

Het wordt erger: als jongeman organiseert Ferdinand geheimzinnige, losbandige feesten. Tegelijkertijd benoemt hij reactionaire Italiaanse gezagsdragers die de Franse Verlichting vervloeken. Zo krijgt de Kerk opnieuw de politieke macht in handen. Tijdens zijn latere leven ontloopt de vorst zijn verantwoordelijkheden en verbrast hij zijn geld.

Hoe kon Ferdinands opvoeding zo mislukken? Had hij te weinig verstand en een zwak karakter? Was de Franse insteek tot mislukken gedoemd in een conservatieve Italiaanse omgeving? Was de opvoeding te hardvochtig, en imiteerde de jongen zijn wijze meesters – uit angst voor straf – tot het niet meer lukte? Ontbeerden de eminente geleerden dus emotionele intelligentie om een kind te begeleiden? Wellicht spelen al die factoren een rol. Hoe dan ook, het experiment verplichtte de filosofen om hun verwachtingen over de rationele maakbaarheid van jonge mensen bij te stellen.

Dat kinderen complexe wezens zijn, wordt sindsdien gelukkig meer erkend. Opvoeden is niet hetzelfde als een project uitvoeren. Niet alleen de omgeving van het kind, maar ook de geschiedenis en de dispositie spelen een rol. Daarbij weten opvoeders dat ze zowel te weinig als te veel kunnen optreden, te weinig of te veel kunnen verwachten. Er bestaan geen magische formules die voor elk kind passen. En gelukkig groeit het besef, dankzij de democratisering, dat élk kind aandacht verdient, niet alleen een kind van de elite. Al valt er nog werk te doen.

Tinneke Beeckman is filosofe en schrijfster. Meer lezen?

Foto bovenaan © Bob Van Mol