Nieuws

Het ondenkbare mogelijk maken

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg12 nr1. Lees hier meer artikels over ‘positiviteit’.

“Een wereldkaart waarop Utopia niet is afgebeeld, is het niet waard om zelfs maar te bekijken. Want zo’n kaart laat het ene land waar de mensheid telkens weer aanmeert, buiten beschouwing. En wanneer de mensheid daar aanlandt, kijkt ze uit in de verte en wanneer ze een beter land ziet, zet ze opnieuw koers. Vooruitgang is de realisatie van Utopia’s”, aldus de Ierse schrijver Oscar Wilde.

Wouter Goemaere

Met die uitspraak over Utopia beklemtoonde de negentiende-eeuwse Ierse schrijver Oscar Wilde de kracht van ideeën en het belang van utopisch denken. Het is diezelfde gedachte die de Antwerpse cartograaf Abraham Ortelius op de bijgevoegde kaart uitdrukte. Met dat werk was Ortelius zijn tijd ver vooruit. Al in de zestiende eeuw legde hij het falen van de moderne geografie en de Belgische en Europese politiek vast. Er ontbreekt immers een belangrijke plaats op de wereldkaart en in het hedendaagse politieke denken, het land Utopia.

Het laatste grote idee

Begrijp ons niet verkeerd, het Utopia dat ontbreekt is geen blauwdruk van de beste van alle mogelijke werelden. Het is een verlangen naar grote, gedurfde ideeën die de samenleving op haar kop zetten. Het laatste van die grote ideeën dat erin slaagde de politiek te domineren, was het neoliberalisme. Sinds de donkerblauwe jaren tachtig van Margaret Thatcher en Ronald Reagan, respectievelijk de toenmalige Britse premier en Amerikaanse president, leek de opmars ervan niet te stoppen. Uiteindelijk leidde de val van de Berlijnse Muur in 1989 tot de verankering van die beweging in het moderne politieke denken.

De val van het communisme en de dominantie van de liberale democratie hebben de politieke partijen in slaap gewiegd. Scherpe speerpunten zijn herleid tot een kwestie van punten en komma’s. Denk even terug aan de magere pensioenhervorming die nauwelijks perspectief biedt om de vergrijzing aan te pakken of de armtierige arbeidsdeal die alleen in de wildste economische fantasieën de tewerkstellingsgraad naar de beloofde tachtig procent zal opkrikken. Die aandoening beperkt zich niet tot het kleine België. Decennialang hebben Belgische en Europese politici zich beperkt tot gerommel in de marge. Dat brengt ons akelig dicht bij wat politicoloog Francis Fukuyama tijdens de laatste stuiptrekkingen van de Sovjet-Unie beschreef als het einde van de geschiedenis.

“Het einde van de geschiedenis zal een zeer trieste tijd zijn. De strijd voor erkenning, de bereidheid om je leven op het spel te zetten voor een louter abstract doel, de wereldwijde ideologische strijd die om durf, moed, verbeelding en idealisme vraagt, zal vervangen worden door economische berekening, het eindeloos oplossen van technische problemen, zorgen om het milieu, en de vervulling van geavanceerde consumentenbehoeften”, zo stelde Fukuyama het in 1989 in zijn essay The End of History? (lees verder onder de foto)

Behoefte aan ambitieus beleid

Het laatste grote idee, het neoliberalisme, lag aan de basis van een belangrijke globale welvaartstoename. Maar heeft het ook tot een betere, meer rechtvaardige wereld geleid? Als vrijzinnig humanist kunnen we ervan uitgaan dat geen enkel idee immuun is voor verbetering. Een grote crisis als de bankencrisis van 2008 deed ons andermaal tot dat besef komen. Toen bleek duidelijk dat de (neoliberale drive naar) steeds verdere deregulering niet het juiste antwoord was.

Ook de aanpak van de coronacrisis is op zijn minst dubbelzinnig. Waar de Europese overheden ver gingen in het opleggen van nuttige en noodzakelijke sociale maatregelen en de aankoop van massa’s mondmaskers en vaccins, bleef die daadkracht beperkt tot de eigen bevolking. Nochtans stopt zo’n virus niet aan de grens. Nog steeds duiken mutaties in allerlei landen op die bij een ambitieus mondiaal vaccinatiebeleid vermeden hadden kunnen worden. De rijke westerse landen gingen met de vaccins lopen, terwijl het globale Zuiden achterbleef. Een rechtvaardig humanistisch antwoord lag in het opheffen van de patenten op de vaccins. Zo’n antwoord bleef uit.

Welke crisis zich ook aandient, de conclusie is telkens dezelfde. Het nationalisme staart zich blind op het verdrijven van ‘de ander’ en houdt vast aan de zeer selectieve visie dat het vroeger beter was. Het socialisme kookt nog al te vaak met recepten uit de twintigste eeuw. En het liberalisme is zo geobsedeerd met economische groei en competitiviteit dat het ideaal van het vrije individu zich vandaag vertaalt in het creëren van een beetje meer koopkracht, het verlagen van de vennootschapsbelasting, het privatiseren van publieke diensten, enzovoort.

Die ideeën zijn pijnlijk inspiratieloos, terwijl de mogelijkheden om te experimenteren en beleid met wetenschappelijk onderzoek te ondersteunen nog nooit zo groot zijn geweest. Het is daarom belangrijk dat experten en maatschappelijk geëngageerde mensen de klassieke politieke partijen blijven aansporen om een ambitieus beleid te voeren. Alleen zo zullen ze zich van hun grijze, smaakloze imago ontdoen. (lees verder onder de foto)

Maatschappelijke rol van deMens.nu

De koepelorganisatie deMens.nu is een politiek onafhankelijke, levensbeschouwelijk geëngageerde organisatie. Die onafhankelijkheid is haar grootste troef. Politieke partijen worden immers sterk beperkt in hun optreden door het illustere ‘raam van Overton’. Binnen dat raam ziet men wat er politiek mogelijk is, ofwel wat politieke partijen op tafel kunnen leggen zonder verweten te worden radicaal of ronduit utopistisch te zijn.

Het belang van die radicale of utopische ideeën kan echter niet genoeg benadrukt worden. Hoe meer mensen zich voor radicale ideeën inzetten, hoe luider hun stem klinkt. Dat heeft tot gevolg dat het raam van Overton, het beeld van wat politiek acceptabel is, naar hun kant opschuift. In plaats van te focussen op wat zich in de politiek in de strikte zin afspeelt, moeten we verder durven kijken naar wat er zich aan de uiteinden van het politieke spectrum afspeelt.

Getuige daarvan zijn een aantal hedendaagse utopieën. Realiteiten die tweehonderd jaar geleden als compleet waanzinnig werden afgedaan. Denk bijvoorbeeld aan politieke rechten voor vrouwen, de afschaffing van slavernij en de moderne verzorgingsstaat. Ooit zijn geëngageerde mensen beginnen te schrijven en pleiten voor al die verworvenheden die we vandaag als normaal beschouwen.

Het klinkt misschien logisch, maar echt grote verandering begint altijd in de marge. Democratische politieke partijen, met uitzondering van schaamteloze rechts-extremisten, hebben immers niet de luxe om buiten het raam van het politiek acceptabele te treden. Zij vrezen, terecht, de macht van de kiezer. Het raam is echter geen statisch gegeven en dat komt door al het werk van zij die zich buiten de politiek (in de strikte zin) inzetten voor een betere wereld.

Verandering teweegbrengen

Vandaag hebben nationalisme en antiliberaal populisme de wind in de zeilen. In België schuiven Schild & Vrienden, Doorbraak, Vlaams Belang, enzovoort het raam van Overton steeds verder op naar rechts. In de Verenigde Staten doet zich hetzelfde voor onder invloed van oud-president Donald Trump, zijn medestanders en de Republikeinse nieuwszender Fox News. Met hun radicale retoriek schuiven zij het raam steeds verder weg van de (liberale) vrijheidsgedachte.

Het grijze discours van de klassieke partijen slaagt er niet in het tij te keren. Het verhaal van de liberalen over koopkracht en strakke bezuinigingen is niet wervend. CD&V duikt al jaren de dieperik in en de groenen slagen er zelfs niet in om door te breken met een nationaal jongerenprotest achter zich en een enorme klimaatcrisis voor de deur. Alleen de Vlaamse socialistische beweging lijkt bezig aan een comeback met de verschuiving van haar discours. Waar Vlaams Belang aan het raam van Overton duwt, schuift Vooruit zijn ideologie mee naar het centrum.

De Vlaamse vrijzinnigheid is geen massabeweging. Nochtans dragen de ideeën die we in onze werking en onderlinge gesprekken ontwikkelen en uitwerken wel het potentieel in zich om verandering teweeg te brengen. Verschillende leden van de vrijzinnig humanistische gemeenschap vinden hun weg naar de politiek of zijn maatschappelijk actief door hun stem te laten horen via opiniestukken of door mee te stappen in een betoging voor maatschappelijke verandering.

We pleiten hier graag voor moed, durf en de utopische gedachte dat het ondenkbare mogelijk is. De radicaliteit van onze standpunten bepaalt mee wat er op de politieke agenda staat. Hoe meer durf we aan de dag leggen om de status quo te bevragen, hoe mooier de utopische waanzin is waarvoor we vechten, hoe luider onze stem zal klinken. Zo kan ook een kleinere beweging het raam verschuiven van de conservatieve krachten naar een filosofie die vrijheid centraal stelt. (lees verder onder de illustratie)

Een gids voor utopisch denken

Heden ten dage zijn er meer dan genoeg crises die vereisen dat de politiek meer doet dan wat aanrommelen in de marge. Klimaatopwarming, armoede, drugscriminaliteit, extreme mondiale ongelijkheid en migratie zijn maar een deel van de uitdagingen die zich in het tijdperk van het einde van de geschiedenis aandienen. Utopia is nog lang niet bereikt.

Onze voorgangers hebben bewezen dat idealistisch zijn geen zonde is, integendeel. Vandaar onze oproep om Utopia opnieuw op de kaart te zetten. Als onafhankelijke levensbeschouwelijke vereniging speelt deMens.nu daarin een belangrijke rol. De vrijzinnige gemeenschap moet durven het radicale en het ondenkbare een plaats in haar discours te geven. Als we echt verandering willen, dan zal die niet binnen de politiek beginnen, maar net daarbuiten bij het netwerk van geëngageerde mensen die zich inzetten voor een betere wereld.

Ter inspiratie brengen we graag een utopische gedachte naar voren, met name open grenzen. Migratie is in essentie een humanistisch vraagstuk. Een ambitieus, humanistisch migratiebeleid focust niet op het verhogen van de terugkeercijfers of het verstrengen van de voorwaarden voor gezinshereniging, maar net op het versterken van immigratiemogelijkheden. Als we aan een migratie-utopie denken, dan roept die toch geen beelden van paspoorten, visa en grensmuren op?

Absolute bewegingsvrijheid voor iedere mens is de weg vooruit. Daarmee elimineren we een van de grootste vormen van discriminatie, namelijk discriminatie op grond van waar men toevallig is geboren. Naast ideologische zijn er trouwens ook economische redenen pro onbelemmerde migratie. In verschillende studies wordt immers geschat dat het wereldwijde bbp – het bruto binnenlands product – zou groeien tussen maar liefst 67 en 172 procent.

Utopisch denken begint dus met het durven aanpakken van een monumentaal probleem. Vandaaruit kan men beginnen na te denken over verschillende elementen die relevant zijn om het vraagstuk aan te pakken. In de context van migratie: juridische barrières, sociale en economische belemmeringen in het land van vertrek en het land van aankomst, de draagkracht van de sociale bescherming, enzovoort. Maar de essentie van utopisch denken ligt niet in het tot in de puntjes uitwerken van hoe de ideale migratiepolitiek eruitziet. Het gaat niet over het ontwerpen van de beste van alle mogelijke werelden. Het gaat over het opschuiven van het raam van het politiek acceptabele, weg van het conservatisme en terug naar een ideologie die vrijheid centraal stelt.