Nieuws

Leidraad voor een positieve levensvisie

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg12 nr1. Lees hier meer artikels over ‘positiviteit’.

Filosofen denken al eeuwen na over wat het goede leven is. De stoïcijnen focusten daarbij op de praktijk, de mens in zijn omgeving. Ze zochten vooral naar manieren om met tegenslag om te gaan. Daarom is hun filosofie ook vandaag nog steeds relevant. Heel wat van hun technieken worden zelfs gebruikt in de cognitieve gedragstherapie en de rationeel-emotieve therapie. Ze helpen om positiever in het leven te staan.

Liza Janssens

Iets meer dan 2.300 jaar geleden stichtte Zeno van Citium de stoa, een filosofische school die later uitgroeide tot een van de belangrijkste stromingen in het Romeinse Rijk. De bekendste stoïcijnen zijn keizer Marcus Aurelius en filosoof Seneca, een rijke en succesvolle staatsman en leermeester van keizer Nero die hem uiteindelijk tot zelfmoord dwong. Maar evengoed Epictetus die, geboren als slaaf, zijn meester zo goed diende dat hij na verloop van tijd werd vrijgekocht en dan filosoof werd.

Door de eeuwen heen was die filosofie bovendien een inspiratie voor heel wat invloedrijke mensen zoals Michel de Montaigne, George Washington, Erasmus … Stoïcisme biedt immers een houvast in moeilijke situaties en helpt het leven te verdragen.

Sinds het begin van de twintigste eeuw kent het gedachtegoed een heropleving als het moderne stoïcisme, zowel in de filosofie als in de psychotherapie en het publieke domein. Sedert de coronacrisis zitten stoïcijnse boeken en podcasts meer dan ooit in de lift.

Tweedeling van controle

Volgens de oude stoïcijnen leven we in een rationele wereld die onderworpen is aan natuurwetten. Daarbinnen bepaalt de onwrikbare, noodwendige en universele wet van de causaliteit – oorzaak en gevolg – het lot van elk individu. Maar de wereld op zich is goed en alles wat erin gebeurt, is in het belang van alle mensen.

Het is dan ook de plicht van de stoïcijn om zijn rol in de samenleving te vervullen, namelijk deugdzaam leven. Het stoïcisme onderscheidt vier deugden die niet los van elkaar kunnen worden gezien: wijsheid, moed, rechtvaardigheid en gematigdheid. Ze leiden het handelen van elke stoïcijn.

Stoïcijnen geloven sterk in de goedheid van mensen. Volgens hen is elk individu een redelijk wezen dat onderdeel uitmaakt van uitdijende concentrische cirkels van betrokkenheid. Er is het gezin, de grotere familie, de buurt waarin men woont, de stad, het land, het continent, de wereld … en zo verder, tot de hele mensheid. Het goede doen richt zich op de hele mensheid.

Stoïcijnen nemen de redelijke capaciteit van de mens als uitgangspunt en stellen, in navolging van Socrates, dat geen enkele mens moedwillig kwaad berokkent. Daarom mag men de ander niet te snel veroordelen. Mensen maken immers van alles mee waar we geen weet van hebben. Door ervan uit te gaan dat de ander goede bedoelingen heeft maar die niet zo handig uit, gaan we de zaken ook minder persoonlijk nemen en dat opent de weg naar een gesprek en empathie.

Daarnaast maken stoïcijnen een scherpe opsplitsing tussen alle zaken en gebeurtenissen in het leven en de wereld: enerzijds zijn er het individu en zijn bijbehorende gevoelens en handeling, en anderzijds is er al de rest dat buiten de wil van het individu valt. Het gaat erom een onderscheid te maken tussen wat we zelf kunnen beïnvloeden en wat niet. Wie dat fundamentele onderscheid accepteert en ernaar handelt, zal een gelukkig leven leiden. (lees verder onder de foto)

Verdragen van tegenslag

We hebben echter slechts een beperkt aantal zaken in de hand: onze gedachten, onze oordelen, onze waarden en onze acties of beslissingen. Kortom, dat wat zich in ons hoofd en lichaam afspeelt. Al het andere kunnen we in het beste geval misschien beïnvloeden, maar hebben we finaal niet onder controle.

Het is belangrijk inzicht te verwerven in het eigen denken en te oordelen over wat men meemaakt. Men moet werken aan zichzelf en de manier waarop men naar zichzelf kijkt. Dagelijks stilstaan bij wat er die dag is gebeurd, wat men daarbij voelt of gevoeld heeft, hoe men het eventueel anders had kunnen benaderen … Daarbij mag men zich niet louter focussen op het resultaat, maar veeleer op de houding en de manier waarop men met situaties en gebeurtenissen omgaat. We moeten met andere woorden de realiteit aanvaarden zoals die is en onze meningen, verlangens en aversies erover veranderen. Want alleen dat ligt binnen ons bereik.

Epictetus: “Er is slechts één weg naar geluk en dat is op te houden met je zorgen maken over dingen waar je geen invloed op hebt”

Zelfbeheersing

Het is evenwel niet de bedoeling om die verlangens of emoties uit te schakelen, wel om ze om te buigen. Door te analyseren waar die gevoelens vandaan komen, wordt men zich er bewuster van en laat men zich er niet meer door overspoelen of meeslepen. Het vergt dan ook een zekere zelfbeheersing om zichzelf dagelijks te analyseren. Men mag zich er immers niet in verliezen.

Zich beklagen over het verleden, mijmeren over het gebeurde, is zinloos. Wie bij dat falen blijft hangen, gaat gebukt onder het eigen oordeel over aangelegenheden waarover men in de eerste plaats al geen controle had. Bovendien zijn ze al gebeurd en kunnen ze niet meer veranderd worden. Pijn hoort nu eenmaal bij het leven. Sta in dat leven, maar ga er op een goede manier mee om.

Hopen op een betere toekomst is evengoed uit den boze, want die hebben we toch niet onder controle. Dan is het beter om zich voor te nemen de volgende dag opnieuw te beginnen en het beter te doen. Maar ook dat kan mislukken, want we hebben er geen vat op. Stoïcijnen leven vooral in het nu. Ze focussen zich op wat ze vandaag kunnen doen en doen dat dan naar beste vermogen.

Vergevingsgezind

Voor de stoïcijnse levenskunst is er een verschil tussen het bereiken van een doel en de intentie waarmee men handelt. Daardoor is het stoïcisme ook zeer vergevingsgezind: zo lang men blijft oefenen, dag in dag uit, met vallen en opstaan, falen, sukkelen en opnieuw beginnen, is men op de goede weg.

Want hoewel de wijsheid nastrevenswaardig is, is ‘de wijze’ worden een onbereikbaar doel. Al was het maar omdat men het resultaat van zijn handelen niet onder controle heeft. Maar als men alles heeft ondernomen, zijn uiterste best heeft gedaan, is het in essentie niet belangrijk of men een doel wel of niet heeft bereikt.

Dat staat haaks op de teneur in onze huidige maatschappij, waar de nadruk vooral op het ‘slagen in het leven’ ligt. Misschien net daarom dat de moderne stoa zo populair is. Het is volgens de stoïcijnen immers niet raadzaam om de eigenwaarde aan dergelijke externe doelen vast te klampen. Het loslaten van dat soort doelen, maakt dat het ook niet zo erg is wanneer ze niet worden gehaald. Het is veel zinvoller de focus naar interne doelen te verschuiven, zoals de intenties die men heeft – bijvoorbeeld een zo goed mogelijke partner zijn. Daarmee handelt men naar beste vermogen en doet men in essentie het goede.

Het stoïcisme is bij uitstek een positieve levensfilosofie. Het gelooft immers sterk in de goedheid van mensen, maakt het mogelijk om gematigd en mild voor jezelf te zijn en geeft ruimte om te falen, want op de meeste zaken heb je toch geen vat. (lees verder onder de foto)

Enkele oefeningen

Er zijn heel wat boeken, podcasts en websites over het moderne stoïcisme te vinden die uiteenlopende technieken meegeven om standvastiger en positiever in het leven te staan. Onderstaande oefeningen kunnen alvast een inspiratie zijn.

 

Dagelijkse reflectie

Veel stoïcijnen houden een soort dagboek bij. Dat kan in verschillende vormen. De bedoeling ervan is vooral om kort te overlopen wat die dag goed is gegaan, daarbij enkel reflecterend over het eigen handelen en voelen. Zo krijgt men inzicht in welke aspecten van de gebeurtenis men onder controle kan hebben.

 

Maximes

Marcus Aurelius vond steun in het dagelijks lezen en opzeggen van bepaalde uitspraken of beschouwingen op het gebied van mensenkennis en levenshouding, zogenaamde maximes, om die zo te laten indringen. Het zijn vaak spreuken die eraan moeten herinneren dat we geen controle hebben over tal van zaken, bijvoorbeeld over de reactie van anderen. De bekendste uitspraak die hij elke ochtend citeerde, vinden we in zijn boek Overpeinzingen:

“Zeg tot uzelf bij het aanbreken van de dag: vandaag zal ik allerlei mensen ontmoeten, de bemoeial, de ondankbare, de onmatige, de bedrieger, de afgunstige, de eenzelvige. Ze werden zo omdat zij goed niet van kwaad kunnen onderscheiden. Maar ik heb de natuur van Goed en Kwaad doorgrond en gezien dat het ene vol schoonheid is en het andere afschuwwekkend. Bovendien heb ik de natuur van de zondaar doorgrond en ontdekt dat wij verwant zijn, niet omdat wij van hetzelfde bloed of hetzelfde zaad zijn, maar omdat wij deel hebben aan de geest en de goddelijke vonk. Ik kan door geen van hen gekwetst worden, want wat lelijk is, bindt mij niet. Ik kan niet boos worden op mijn naaste of hem haten, want wij zijn tot bestaan gekomen om samen te werken, zoals de voeten, de handen, de oogleden en de boven- en ondertanden. Daarom is het in strijd met de Natuur om elkaar tegen te werken, en dat doen wij door ons aan elkaar te ergeren en afkeer van elkaar te hebben.”

 

Premeditatio malorum

Een andere techniek is negatieve visualisatie, of premeditatio malorum. Daarbij beeldt men zich vooraf alle slechte scenario’s in en hoe men daarop zou kunnen reageren. Dan is de kans groter dat men kalm zal blijven als er zich negatieve zaken voordoen. Zeker omdat onze fantasie en angst zeer levendig zijn en die rampzalige scenario’s, als ze zich voltrekken, minder erg blijken te zijn.