Nieuws

De weg van dialoog en verbinding

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg12 nr4. Lees hier meer artikels over ‘cultuur’.

Cultuur is wat mensen met elkaar verbindt en wat zin geeft aan hun leven, en dat zit diepgeworteld in onze natuur. Cultuur wordt evenwel misbruikt om groepen mensen tegen elkaar op te zetten. Een overkoepelend humanisme is onmisbaar om als mensen tot interculturele verbinding te komen. De sleutel daartoe is respect en dialoog.

Bert Goossens

Identiteit van individu en groep

Bij het woord ‘cultuur’ denk je misschien spontaan aan een museumexpositie of een theatervoorstelling. Maar cultuur is meer dan alleen kunstbeleving. Cultuur is wat een groep mensen verbindt: waarden, normen, overtuigingen, tradities, gewoonten, kunst en zeker ook levensbeschouwing. Het vormt de identiteit van een individu en van een groep.

Cultuur onderscheidt de mens van andere dieren. Natuurlijk zijn er intelligente diersoorten die complexe gedragingen vertonen die ook van emotionele intelligentie getuigen. Maar cultuurbeleving zoals hierboven omschreven, is alleen voor de mens weggelegd.

In de sociologie wordt cultuur tegenover natuur geplaatst. Natuur verwijst naar alles wat in de fysieke wereld bestaat en niet direct door menselijke activiteit is beïnvloed. Cultuur is het resultaat van menselijke creativiteit en sociale interactie. (lees verder onder de foto)

 

 

Aangeboren of aangeleerd

Of iets is aangeboren of aangeleerd, is al decennialang voorwerp van wetenschappelijk onderzoek. Vaak komt gedrag tot stand als wisselwerking van de twee: een samenspel tussen aangeboren genetische kenmerken en invloeden uit de omgeving. Dat gaat dan zowel over het gezin waarin je wordt geboren als de vrienden met wie je opgroeit, maar ook over de bredere cultuur. Zowel natuur als cultuur zijn bepalend voor het menselijk gedrag.

In zijn boek De zelfzuchtige genen stelt de Britse evolutiebioloog Richard Dawkins dat er naast genen ook zoiets als ‘memen’ bestaat. Een meme kan worden gezien als het culturele equivalent van een gen. Het is een idee, gedachte, gedrag of cultureel kenmerk dat door imitatie of communicatie van persoon tot persoon wordt doorgegeven.

Dawkins meent dat memen net als genen ook kunnen concurreren om te worden gerepliceerd en om zich in de samenleving te verspreiden. Ze kunnen zich aanpassen en evolueren door sociale interactie en culturele transmissie. Voorbeelden van memen zijn mode, religieuze overtuigingen, muziek, slogans en allerlei culturele tradities.

Memen – beter gekend onder de Engelse benaming memes – zie je dagelijks op sociale media passeren in de vorm van ludieke beelden en tekstjes. Net als genen die zich gunstig in een populatie verspreiden, kunnen memes die aantrekkelijk zijn of die aansluiten bij de interesse van mensen, zich snel verspreiden en populair worden. Volgens hetzelfde mechanisme worden ook liedjes, dansjes en challenges gretig geliket en gedeeld.

Memes zijn niet altijd onschuldig. Extreme ideeën en complottheorieën gaan online makkelijker viraal dan genuanceerde analyses. Dat vertaalt zich vervolgens naar de politieke ruimte waar partijstandpunten uit electorale overwegingen worden aangescherpt en waar compromissen tussen de verschillende fracties minder makkelijk worden gesloten.

 

Evolutie van culturen

Een ander perspectief op hoe cultuur evolueert, vinden we in het werk van de Amerikaanse geograaf en evolutionair bioloog Jared Diamond. In Zwaarden, paarden en ziektekiemen onderzoekt hij de oorzaken van de ongelijkheid tussen verschillende menselijke samenlevingen door de geschiedenis heen.

Diamond stelt dat die ongelijkheid grotendeels te danken is aan de geografische, klimatologische en biologische verschillen die de loop van de geschiedenis hebben beïnvloed. Die factoren hebben een kettingreactie van gebeurtenissen veroorzaakt die sommige samenlevingen hebben bevoordeeld en andere hebben achtergesteld in termen van technologische, politieke en economische ontwikkeling. Met andere woorden, sommige samenlevingen nemen de bovenhand omdat ze het best aan de omstandigheden zijn aangepast en niet omdat de heersende culturen moreel superieur aan andere zouden zijn.

In zijn diverse werken benadrukt Diamond het belang van interdisciplinair onderzoek om de complexe relatie tussen cultuur, milieu en geschiedenis te begrijpen. Cultuur is niet alleen voer voor cultuurwetenschappers, maar ook voor antropologen, historici, geografen, sociologen, filosofen … (lees verder onder de foto)

 

 

Een vaag begrip

Naast de dominante culturen heb je in een samenleving ook diverse subculturen: groepen die zich onderscheiden door unieke normen, waarden, tradities, taal, kledingstijlen, muziek, gedragingen en interesses. Die groepen ontstaan vaak als reactie op of als afwijking van de overheersende cultuur. Denk aan punkers, hippies, bodybuilders, fans van sciencefiction …

Subculturen kunnen aan belang winnen en dominante culturen van de troon stoten. De Verlichtingswaarden bijvoorbeeld zijn ontstaan binnen een door de Katholieke Kerk gedomineerde wereld. Vele eeuwen later verdwijnen de aloude katholieke gebruiken stilaan naar de achtergrond en ontstaan er nieuwe seculiere culturen.

Denken in termen van dominante culturen en subculturen heeft zijn beperkingen.

Cultuur is een dynamisch en organisch concept dat voortdurend verandert en evolueert. Doordat de term zoveel betekenissen dekt, blijft hij ook vaag. Wat bedoelen we precies met een Vlaamse, Spaanse of Amerikaanse cultuur? Niemand twijfelt eraan dat er andere gewoonten, tradities en dergelijke tussen verschillende samenlevingen zijn, maar ze definiëren blijkt een hachelijke zaak die vaak in clichés en veralgemeningen uitmondt.

Bij de lancering van Het verhaal van Vlaanderen vroegen critici zich af of die documentaireserie een verborgen agenda had om de Vlaamse identiteit te versterken.

De makers kregen nadien grotendeels lof voor een genuanceerde geschiedschrijving. Toch blijft een dergelijke oefening een delicate kwestie van perspectieven hanteren en keuzes maken, waarbij nuance verloren dreigt te gaan. Een geschiedschrijving van Vlaanderen is onmiskenbaar genesteld binnen een verhaal van België, Europa en de wereld. Je kan een lokale context nooit volledig begrijpen zonder hem in een werelds perspectief te plaatsen. (lees verder onder de foto)

 

 

Neiging tot hokjesdenken

Als mensen denken we graag in termen van clubjes en hokjes. Het is de manier om de complexe wereld te rationaliseren. Wie praat over cultuur, ontsnapt er niet aan om te generaliseren. Soms op het gevaar af om tot stereotiepe en zelfs racistische uitspraken te komen.

In de samenleving van vandaag vallen mensen niet in te delen in één (sub)cultuur zonder meer. Elk individu is een complex en uniek snijpunt van verschillende waarden, opvattingen, tradities, voorkeuren … Zo bestaat ook ieders (culturele) identiteit uit meerdere lagen.

We beschouwen cultuur als iets positiefs, iets wat ons tot mens maakt en wat ons met anderen verbindt. Maar bij elke (sub)cultuur ontstaat er naast de ingroup ook een outgroup. Die termen komen uit de sociale psychologie en worden gebruikt om te verwijzen naar de groepen waartoe individuen zichzelf rekenen, de ingroups, en de groepen waartoe individuen zichzelf niet rekenen, de outgroups. Cultuur kan je als een tweesnijdend zwaard beschouwen: het verbindt en verdeelt.

Dat mechanisme speelt op veel verschillende niveaus. Op de speelplaats ontstaan groepjes van jongeren die met elkaar verbonden zijn door een jongerencultuur: bepaalde gedeelde interesses zoals muziek, mode en games, maar ook waarden en opvattingen. Ze zetten zich af tegen oudere generaties én tegen andere groepjes jongeren.

Het ontstaan en bestaan van verschillende clubjes en – breder gezien – culturen hoeft niet problematisch te zijn. Zolang ze maar op een respectvolle manier met elkaar omgaan. (lees verder onder de foto)

 

 

Cultuuroorlog vermijden

Een gezonde democratie heeft behoefte aan culturele diversiteit, in al haar betekenissen. Essentieel is dat individuen en groepen de democratische spelregels aanvaarden: een kader dat door de beginselen van de seculiere rechtsstaat en de universele mensenrechten wordt geschetst.

Het gaat niet alleen om beginselen van juridische aard, maar ook om het aannemen van een gedeeld humanistisch perspectief. Wat alle mensen met elkaar verbindt, is het mens-zijn en de menselijkheid. Het is wat de Duitse filosoof Immanuel Kant uitdrukt met de mens als ‘doel op zich’ beschouwen. We mogen anderen niet als middel gebruiken, maar dienen hun intrinsieke waardigheid te respecteren. Dat overkoepelende humanisme moet het kader zijn waarbinnen verschillende culturen, groot en klein, kunnen floreren.

Het vrijzinnig humanisme heeft hier wereldwijd een belangrijke rol in te spelen door, onder andere via interlevensbeschouwelijke dialoog, het belang van die humanistische principes uit te dragen.

We moeten evenwel niet naïef zijn. Het Freedom of Thought Report van Humanists International toont jaarlijks aan hoe precair het is gesteld met het vrijdenken in de wereld. België doet het volgens het rapport goed, maar ook bij ons zijn er de nodige aandachtspunten. Die zijn tweeledig van aard.

Populisten en extremisten richten hun pijlen op de humanistische en democratische beginselen. Er wordt gepleit voor ‘sterk’ leiderschap (lees: minder overleg), de onafhankelijkheid van het gerecht en diverse media wordt voortdurend in vraag gesteld, en een humaan migratie- en asielbeleid wordt stap voor stap geërodeerd.

Een ander aandachtspunt is dat populisten en extremisten aansturen op een cultuuroorlog. Ze proberen electoraal te scoren door culturen scherp tegenover elkaar te plaatsen. Vandaag is er bijvoorbeeld een vermeende strijd tegen de ‘wokecultuur’.

In Woke is het nieuwe Marrakech-pact noemt auteur Tom Lanoye woke ‘een spook’. Er bestaat volgens hem niet zoiets als een wokebeweging, maar wel een internationale antiwokecoalitie. Progressieven van allerlei slag worden op een hoop gegooid en krijgen het woke-etiket opgeplakt, waardoor legitieme debatten worden uitgehold.

Uiteraard is het zinvol om over topics als vrijheid van meningsuiting, gender en identiteit, het koloniale verleden, klimaatverandering … te praten, maar een gepolariseerd containerbegrip als woke kunnen we beter links (of rechts) laten liggen.

Mensen, en de diverse culturen die ze met zich meedragen, kunnen binnen een samenleving alleen verbinding vinden als ze een gedeeld humanisme omarmen en met die attitude in dialoog gaan met elkaar.