Nieuws

Het leven beschouwen door kunst en cultuur

Artikel verschenen in deMens.nu Magazine jg12 nr4. Lees hier meer artikels over ‘cultuur’.

Kunst en cultuur worden in het vak niet-confessionele zedenleer (ncz) steeds vanuit levensbeschouwelijk perspectief behandeld, ofwel in relatie tot de mens en hoe die zich vanuit zijn, haar of hun levensbeschouwing daartegenover verhoudt. We gaan hier kort in op enkele lesinsteken, om het levensbeschouwelijke uitgangspunt in de lessen ncz duidelijk en concreet te maken, toegepast op de vijf procesdoelen van het leerplan ncz voor het secundair onderwijs.

Christophe Van Waerebeke en Wouter Goemaere

Cultuur geeft zin

Niet-confessionele zedenleer is het vak van de vrijzinnig humanistische levensbeschouwing. Een levensbeschouwing kan je volgens Hans Alma, hoogleraar psychologie, in haar boek De kunst van samenleven, nooit los zien van de culturele context. Maar hoe moeten we cultuur in die context begrijpen? Vanuit levensbeschouwelijk perspectief kan je cultuur zien als ‘het menselijke vermogen tot zingeving’.

Met andere woorden, alles wat ‘mensen in staat stelt personen, sociale relaties, objecten, gebeurtenissen, tijd, ruimte en alles wat verder nog wordt waargenomen, te verbinden met betekenissen en woorden om zo een relatie met de werkelijkheid aan te gaan’. Daarbij komt een geheel van kennis, vaardigheden, attitudes, gedrag en symbolen kijken die je als mens verwerft als lid van een bepaalde groep. Laten we even nagaan wat dat voor het thema kunst kan betekenen.

“Niet-confessionele zedenleer is het vak van de vrijzinnig humanistische levensbeschouwing”

Kunst en autonomie: de autonome kunstbeleving

Uiteraard is ncz geen algemeen vak zoals cultuurbeschouwing. Jongeren groeien op binnen een cultuur van waaruit ze waarden en normen meekrijgen. In de les trachten we die te verbinden met die van het vrijzinnig humanisme. Dat gebeurt door de leerlingen te begeleiden in een groeiproces dat in eerste instantie op autonomie is gericht: hoe zou je immers levensbeschouwelijk kunnen groeien als je niet kan vertrekken van jezelf en je eigen vermogen tot nadenken?

Toegepast op kunst gaan we met de leerlingen bijvoorbeeld in op wat ze zelf mooi of lelijk vinden en op de vraag wanneer kunst aanstootgevend kan zijn. Naast het beschouwelijke wordt aandacht besteed aan de beleving, onder andere door te vragen of ze een verband merken tussen hun gevoel en hun waardering van een kunstwerk. Dat is een van de vele insteken om leerlingen vanuit het eerste procesdoel tot autonoom denken aan te zetten. Waardeoordelen worden onderzocht en niet als louter uitingen van de individuele (intuïtieve) beleving gezien.

Kunst en moreel denken: horen mooi en goed samen?

In de lessen ncz zal je niet zozeer ‘leren over kunst’, maar wel ‘leren door cultuur’. Zonder encyclopedisch te werken kan je leerlingen een kunstwerk laten maken dat erg lelijk moet zijn. Op die manier heb je een basis voor een filosofisch klasgesprek over begrippen als ‘mooi’ en ‘lelijk’ en hoe die de morele connotatie van ‘goed’ en ‘slecht’ dragen.

Neem bijvoorbeeld het beeld van de tuinkabouter en je kan samen met de leerlingen waarden zoals conformisme, rechtvaardigheid en vrijheid behandelen. Duik daarvoor in het rijke verleden van de tuinkabouter en bekijk hoe de producenten in de jaren zestig naar lagelonenlanden uitweken, hoe het een goedkoop massaproduct is geworden en hoe een Tuinkabouterbevrijdingsfront in de jaren negentig de beeldjes uit de tuingevangenissen kwam bevrijden om ze in het bos los te laten. Kunst wordt hier gebruikt om betrokkenheid bij morele thema’s uit te lokken en voor het overdenken van ethische vraagstukken.

“Vanuit levensbeschouwelijk perspectief kan je cultuur zien als het menselijke vermogen tot zingeving”

Kunst en humaniseren: kunst humanistisch verbeeld

Sinds de avant-garde medio negentiende eeuw doet de kunstenaar ook aan maatschappijkritiek. Sommige filosofen verlenen hem, haar of hen dan ook een belangrijke maatschappelijke rol. Willem Elias, filosoof en kunstexpert, ziet een grote opportuniteit om beeldende kunst te gebruiken voor het uitdrukken en beleven van humanistische waarden. Kunst kan aanzetten tot denken om taboes te doorbreken en vastgeroeste waardeoordelen te ontkrachten.

Het zelfde en het andere: humanisme stilstaand verbeeld, een boek van Willem Elias en Ankelien Kindekens met een educatieve dimensie, belicht een dertigtal werken van Vlaamse kunstenaars en is deel van het educatieve aanbod van deMens.nu. De tentoonstelling Perfect Imperfections die de huizenvandeMens rondreist (met lesmap), is een taboedoorbrekende foto-expo over ‘identiteit en zelfliefde’. Uitstekend materiaal ter ondersteuning van de leerkracht ncz die rond het humaniseren van de menselijke relaties en verhoudingen wil werken.

Kunst en verantwoordelijkheid: kan kunst de wereld redden?

Het thema kunst wordt ook ingezet om verantwoordelijkheidszin te ontwikkelen en leerlingen te laten experimenteren en groeien in het opnemen van een maatschappelijk engagement, in de lijn van de eigen waarden en noden en die van anderen en toekomstige generaties.

Denk bijvoorbeeld aan Antigone in de Amazone, het recente toneelstuk van Milo Rau dat zich in Brazilië afspeelt. Het werk ensceneert het bloedbad in 1996 tijdens een mars voor landhervorming, waarbij negentien activisten die campagne voor radicale landbouwhervorming en ecologische landbouw voerden, door de Braziliaanse politie werden doodgeschoten. Met een inheemse actrice en activiste en een koor bestaande uit overlevenden wil het stuk een tegenverhaal brengen in het licht van een geschiedenis van verovering, onderwerping en uitbuiting. Leerlingen kunnen bijvoorbeeld een sensibiliserende actie uitdenken rond aan het stuk gelinkte thema’s, en zo het concrete project van Milo Rau mee ondersteunen.

Kunst en zingeving: kunst als bron van betekenis

Schoonheid opzoeken en van daaruit bewuster en verbonden in het leven staan, is sowieso een mooie oefening in zingeving. Voor het thema kunst worden in functie van het procesdoel ‘zingeving’ werkvormen toegepast en opdrachten voorzien die beroep doen op twee belangrijke, universeel menselijke vermogens: creativiteit en verbeelding, en dat vanuit de erkenning van de transformerende kracht van kunst.

Leerlingen kunnen hun favoriete boek, lied of kunstwerk voorstellen en aangeven wat het voor hen betekent. Dat leidt tot mooie leermomenten over persoonlijke waarden en zingevende beleving van gevoelens en kunstuitingen. Misschien komt de leerling wel tot actieve cultuurparticipatie. En met een beetje geluk en de juiste omkadering vindt die wel aansluiting bij een vrijzinnig cultuurfonds. Of hoe de leerkracht ncz inspireert en tracht in te staan voor het bijbrengen van een humanistische cultuur van een kritisch autonoom en inclusief humaan denken, voelen en handelen.

Vrijzinnig humanisme in de klas: meer weten?

Ben je geïnteresseerd in niet-confessionele zedenleer? Als leerkracht, leerling of ouder? Neem een kijkje op nczedenleer.be, hét informatiepunt over het vak ncz met inspiratie en ondersteuning voor leerkrachten en leerlingen.

Lees ook ‘Een bank vooruit‘: leerkrachten niet-confessionele zedenleer vertellen over hun vak, verschenen in deMens.nu Magazine.

Foto bovenaan © Shutterstock.com