Nieuws

Op een koude winterochtend zoeken velen van ons toevlucht in een warme kop koffie. Een bakje troost om te ontdooien, te ontspannen of om echt wakker te worden. Koffiedrinkers gaan er vaak prat op dat ze die eerste kop ’s ochtends nodig hebben om te functioneren. Het hoort bij onze manier van leven, zo lijkt het, maar de toekomst van onze dagelijkse kop koffie blijkt niet zo vanzelfsprekend.  

Nils Van den Bergh

Elk jaar engageren zich een aantal collega’s van deMens.nu en de huizenvandeMens voor het ecoteam. Het ecoteam is er in de eerste plaats om de ecologische reflex van onze organisatie scherp te houden. Niet enkel intern werken we aan een ecologisch beleid, ook naar de buitenwereld toe profileren we onze ecologische waarden. Dat doen we aan de hand van onder andere opiniestukken. Alle info vind je op de pagina van het ecoteam.

Wie is het toch, die de strijd durft aan te binden met de cafeïnehulks en –she-hulks? De boosdoener is alweer dat duizendkoppig monster: de klimaatverandering. Enerzijds draagt een deel van de globale koffieproductie bij aan dit proces, anderzijds slaat de klimaatverandering op diverse vlakken keihard terug. Zoals de zaken nu staan, dreigt koffie in een generatie tijd te verworden tot een luxeproduct, zij het dan eentje van verminderde kwaliteit. 

Laat ons eerst even kijken waar die lekkere koffie precies vandaan komt. Als je aan koffie denkt, kan het zijn dat je gedachten naar Italië reizen. Heel wat koffiebereidingen dragen immers ronkende Italiaanse namen als espresso, cappuccino, macchiato… Ook de Amerikanen hebben zich gaandeweg op de kaart gezet als een land dat garant staat voor kwaliteitskoffie, via een zekere keten van koffiehuizen waar rijkelijke porties in tientallen variëteiten worden geserveerd. Maar het gaat ons nu in eerste plaats om de plantages zelf en die treffen we vooral zuidelijker aan. 

De koffieplant gedijt het best in tropische en subtropische gebieden en wordt voornamelijk geteeld in een vijftigtal landen in Latijns-America, Afrika en Zuid-Azië. Brazilië is de absolute koploper. In zijn minder bekende ‘The Coffee Song’ grapte Frank Sinatra dat er in Brazilië boetes worden uitgedeeld aan wie het waagt iets anders te drinken. De tweede plaats kan verrassen: Vietnam produceert zowat het dubbele van Colombia of Indonesië. Nog iets verderop volgt Ethiopië, waar de plant het eerst werd aangetroffen en beschreven. 
De wereldwijde vraag is groot en o.a. heel wat ontwikkelingslanden in de ideale zone legden zich toe op koffieteelt. Voor hen is de impact van de klimaatverandering echter enorm, met veranderende temperaturen en steeds minder voorspelbare weersomstandigheden.  

Net als koffiedrinkers prikkelbaar kunnen zijn voor hun eerste kop, zijn koffieplanten hypergevoelig aan niet-ideale omstandigheden. Ze hebben een strikt eisenpakket. Geef hen voedzame grond, voldoende bescherming tegen de wind en uiteraard een aangename temperatuur. Ze doen het alleen goed met de juiste hoeveelheid neerslag en zonneschijn, in de juiste volgorde. De verandering van bijvoorbeeld de temperatuur hoeft op zich geen ramp te zijn. Het probleem is de hoge snelheid waarmee de veranderingen plaatsvinden, waardoor de planten de tijd niet krijgen om zich aan te passen.  

Hun natuurlijke vijanden doen het dan een stuk beter, zo goed zelfs dat ze op steeds meer plaatsen in de mogelijkheid komen zich te goed te doen aan de planten. De parasitaire schimmel koffieroest  heeft al menige oogst gedecimeerd. De schimmel is gekend sinds de 19de eeuw en werd berucht door Sri Lanka, toen onderdeel van het Britse Rijk, zo zwaar te treffen dat het eiland ten einde raad de omschakeling maakte naar de productie van thee. Recent is koffieroest aan een opmars bezig in Latijns-America en de Caraïben. Intussen breiden kevers, motten en vlinders die de planten of de bessen aantasten eveneens hun verspreidingsgebied uit.  

Er bestaan honderden ondersoorten van de koffieplant, waarvan een beperkt aantal door de mens wordt geteeld. Arabica is de meest verbouwde koffiesoort, met een geschatte 60 tot 80% van het totaal. De arabica-koffiebonen zijn dan ook bijzonder populair en worden beschouwd als van betere kwaliteit, milder, zoeter en aromatischer dan de nummer twee, de robusta-koffiebonen, die vaak worden gebruikt voor instantkoffie. En ja, het zijn net de arabica-planten die het meest gevoelig zijn aan de veranderende omstandigheden en aan parasieten. In die mate dat ze dreigen uit te sterven als de klimaatverandering niet wordt afgeremd. 

Ontbossing speelt een rol in het verdwijnen van beschutting van koffieplanten tegen de weerelementen en in het wegspoelen van vruchtbare grond wanneer het regent. Bomen trekken bovendien vogels aan die de insectenpopulatie binnen de perken houden. Daarom bestaan er herbebossingsprojecten, specifiek om koffieplanten te beschermen. Er zijn dan ook grote belangen mee gemoeid. De verdelers van koffie zijn meestal multinationals uit rijke landen, het verbouwen gebeurt grotendeels door kleinschalige familiebedrijfjes. Voor de meeste koffiedrinkers zal de klimaatverandering ervoor zorgen dat hun kop koffie duurder wordt en minder smakelijk. Voor de landen en de mensen die van de koffieteelt leven dreigen er ernstigere gevolgen.  

Zij ontvangen een lagere prijs voor een minder kwalitatieve en kleinere oogst. Dat terwijl de kleine koffieboeren vaak al onder de armoedegrens leven en geen andere inkomsten hebben. De opbrengst ligt al enkele jaren onder de kostprijs. Hierdoor kunnen zij zelf geen investeringen doen om zich aan te passen aan de veranderende omstandigheden. De jaren ’10 waren het warmste decennium in de recente geschiedenis en zelfs de COVID-19-pandemie had negatieve gevolgen voor de boeren. De globale opstoot van thuiswerk betekende minder babbeltjes onder collega’s aan de koffiezet. Dat en tijdelijke sluitingen van de horeca verminderde de vraag naar koffie.  

Sinds de jaren ’70 wordt er ook op industriële wijze koffie geteeld, waarbij de behoefte van de planten aan schaduw deels wordt omzeild. Ze worden dicht op mekaar geplant en er wordt sterk ingezet op schadelijke bestrijdingsmiddelen tegen schimmels en parasieten. De oogst moet gebeuren met machines die enkel grotere bedrijven kunnen betalen. Voor arabica is er onder deze omstandigheden geen beginnen aan, er wordt eerder voor de ‘robuuste’ robusta gekozen. Het telen in de zon zorgt voor meer bodemerosie en verbruikt extra water. Er wordt actief ontbost om grotere, aansluitende plantages te maken.  

Gelukkig wordt er ook onderzoek gedaan naar hoe de duurzame koffieteelt kan worden ondersteund, bv. met nieuwe meststoffen en door combinatieteelt met grotere planten die zowel voor schaduw zorgen als voor alternatieve inkomsten, zoals bananenplanten of macadamia.  

Dus, lieve cafeïnehulk, geniet gerust eerst van je kopje koffie. Laat het je opwarmen en je denkvermogen ten volle activeren. Daarna denken we samen verder na over duurzame koffie en of we toch ergens nog een kleine extra bijdrage kunnen leveren in de strijd tegen de klimaatverandering. De lijst met voordelen die we ermee kunnen rapen, is alweer net iets groter geworden.